با درد و دریغ فراوان آگاهی یافتیم که ظاهر هویدا آوازخوان سرشناس و پر آوازه کشور ما صبح امروز دوشنبه پنج مارچ سال 2012 عیسایی در سن شصت و هفت ساله گی در شهر هامبورگ آلمان با زنده گی بدرود گفته است.

ظاهر هویدا که در دهه چهل خورشیدی به آواز خوانی در رادیو افغانستان شروع نمود، با آواز گیرا و دلنشین خویش بزودی از جایگاه ویژه در میان هنرمندان آماتور برخوردار گردیده و با  پیشکش نمودن بیش از 300 آهنگ از طریق رادیو تلویزیون افغانستان به شمار علاقه مندان خویش در سراسر کشور افزود. او افزون بر آنکه آوازه خوان پر آوازه بود، سخنور، ادیب ، گرداننده و یا مجری (شو من) موفق همچنان بشمار می رفت .

هویدا با آنکه طی سالیان پسین از تندرستی لازم برخوردا نبود، اما با آنهم به کار های هنری خویش می پرداخت. او آهنگ هایی تهیه و به دوستداران آواز خویش تقدیم نمود که بدون شک جز گنجینه پربهای موسیقی کشور ما خواهد گردید.

افزون برآن چند آهنگ دلنشین خویش را بازخوانی نموده و چند کلیپ تازه اش را در تلویزیونها ثبت نمود که بیانگر نو آوری و ذوق عالی او می باشد. اما با دریغ که مرگ به او مجال آنرا نداد به به ابتکارات خلاقانه هنری اش بپردازد.

 ((مشعل)) در حالی که درگذشت نا بهنگام این هنرمند محبوب و دوست داشتنی کشورما را یک ضایعه بزرگ هنری دانسته،مراتب همدردی و تسلیت خویش را به جامعه هنری، اعضای خانواده، دوستداران آواز هویدا و همه هنردوستان کشور ما ابراز داشته،یاد و خاطره او را گرامی داشته و روح او را شاد می خواهد.

اینک مطلب کوتاهی که پیرامون زنده گی پر از فراز و نشیب، اما با افتخار ظاهر هویداکه قبلاً تهیه گردیده بود پیش کش حضور دوستداران عزیز او می نمایم

اين نبشته در شماره دوازدهم سال دوم (فبروری 2005 عيسايي) ماهنامه مشعل به نشر رسيده بود که اينک به بهانه زاد روز آواز خوان حنجره طلايي کشورما ظاهر هويدا به خوانند ه گان گران ارج تارنمای مشعل پيشکش مي گردد

(( سعد))

28 فبروری مصادف است با شصتمين سالگرد زاد روز هنرمند محبوب و شناخته شده کشورما ظاهرهويدا.هنرمندی که با آواز گيرا،آهنگ های دلنشين،سخنان ظريف،طنزها و کنايه های موردپسند ، قلب شنونده گانش را از کران تا کران وطنش تسخير نموده وتوانست به قامت استوار موسيقي کشورش مبدل و با گذشت هر روز پربار و پربار تر مي گردد.

آری! سخن از هنرمندی است که هيچگاهي در برابر ناملايمات زنده گي سرخم نکرده و همواره با بيان نکات نظر خود با صراحت لهجه و کمال ادب موضع روشني را در همه موارد اعم از هنری،فرهنگي و اجتماعي ابراز داشته است .

آری !  سخن ما در بارهء بزرگمرد فرهنگيی است که کارنامه های ماندگار او باعث گرديده است تا جامعه فرهنگي کشورما طلسم ديرين قدرداني و تمجيد از مقام چهره های برجستهء عرصه های گوناگون علم،ادب،فرهنگ و هنر،صرف بعد از مرگ را شکسته و در زمان حياتش از مقام رفيع او تجليل و قدرداني بعمل آورند.

حقا که ظاهر هويدا شايسته یی اين همه حرف های گرم و پرحرارت از جانب دوستداران هنرش بوده و اين کار آغاز خوبي است برای ارج گذاری از همه سروران و نخبه گان علم،ادب و فرهنگ غني و پربار جامعه ما ؛ تا باشد که همه گل های سرسبد کشور ما ،با گرامي داشت از کارهای  مثمر و ارزندهء شان از سوی مردم،عمق آنهمه محبت،احترام و سپاسي که از ژرفای قلب انان سرچشمه مي گيرد لمس کنند و برايشان ملموس ومحسوس باشد .

        جامعه فرهنگي کشورما شصتمين سالروز چامه سرای محبوب و دوست داشتنيي را جشن مي گيرند که به مثابه آوازخوان،شاعر،کمپوزيتور،گرداننده و پروديسور برجسته یی - نه تنها برای آهنگ های خودش-،بلکه در مجموع برنامه های راديو،تلويزيون،سينما و تياتر سابق کشور، شناخته شده و از چهره های ماندگار به حساب می آید . آواز خوانی که آواز ملکوتي اش به دلها چنگ مي زند و به هنرمند محبوب و دوست داشتني نسل ها مبدل گرديده است و هيچگاهي آوازش نه تنها برای کساني که همپا با هنرنمايي وی پابه عرصه گيتي گذاشته اند،جالب ودلنشین است،بلکه حتا برای کهن سالان و جوانان و نوجوانان نیز خالی از لطف نبوده و باعلاقمندی تمام به آن گوش ميدهند.

***به خاطر شناخت بيشتر خواننده گان  مشعل با ظاهرهويدا،به زنده گي هنری او نگاه مختصر نموده و کارنامه های وی را در عرصهء هنر آواز خوانی و کمپوز و... برمی شماریم :

   او در 29 حوت 1323 خورشيدی يا 28 فبروری 1945 عيسايي در يک خانواده روشنفکر پا به هستي گذاشت .پدرش که شاعر و نوازنده و دوستدار ادب بود ودر همان زمان کتابخانه يي آبرومندی داشت،در همان سالهای نخستين زنده گي در وجود ظاهر کوچک استعداد هنری را ديد و از همان آوان طفوليت وی را با خود در جشن های عنعنوی نوروز که چهل روز تمام در فضای شهر مزار مرکز بلخ، ساز و آواز طنين انداز بود و هنرمندان بنام کشور ما از کابل غرض اجرای کنسرت به آنجا گردهم مي آمدند،با خود به اين کنسرت ها ميبرد.درست از همان جا صدای آلات موسيقي و آواز هنرمندان چيره دست چون استاد قاسم،استادغلام حسين،استاد سرآهنگ،استاد نتو ،استاد رحيم بخش و ديگران گوش های وی را نوازش داده و راه او را برای آواز خواني هموار ساختند.

ظاهر هنوز پنج سال نداشت که پدرش با ديدن علاقهء مبسوط و استعداد لايزال وی به موسيقي، علي رغم آن که مامورپايين رتبه يي در اداره اتاقهای تجارت بلخ بود ،تصمیم گرفت تاجواني را که در محافل خوشي مردم آواز مي خواند و آرمونيه مي نواخت جهت آموزش هنری ظاهر و کبير برادر کوچکش استخدام نمايد، تا آنان به نواختن آلات موسيقي دسترسي پيدا نمايند.

         ظاهر به زودی استعدادش را در آموزش آرمونيه تبارز داد،اما با دريغ که مرگ نا بهنگام پدر او را وادشت تا با اين آرزوی قلبي اش برای مدتي فاصله گيرد و با فاميلش رخت سفر بسته و با کوله بار غم و اندوه راه کابل را در پيش گيرند.

در کابل رنج روزگار و تنگدستي اقتصادی به او اجازه نمي داد تا انگشتان کوچکش نوازشگر پرده های آرمونيه گرديده و به نواختن آلات ديگر موسيقي بپردازد .برعکس او مي بايست با همان جسم نحيف و لاغرش بسته های پارچه های برش شده را از اداره نسوان وقت ؛همراه با مادرش به خانه حمل مي کرد تا پس از دوختن لباس های زيردريشي برای سربازان از پول بدست آمده لقمه ناني تهیه کند و به زنده گي در فقر و غربت اما با افتخار و غرور ادامه دهند.

از همين رو نيز ، نتوانست که در سن هفت ساله گي مانند ساير اطفال به مکتب شامل گردد، و تنها در 9 ساله گي اين آرزويش برآورده گرديد تا به مدرسه برود و خواندن و نوشتن را بياموزد.

      و اما فراگيری هنر- چيزی که هيچگاه ذهنش را رها نمي کرد-،همواره در محراق توجه او قرار داشت و هرصدایی که از آن بر مي خاست،دستان ظاهر را به خود فرا مي خواند تا با ضرب برآن صدايي که او را در رويای دنيای موسيقي با خود ميبرد،بلند نمايد . ژست ها،اداها و حرکات هنری ظاهر آنقدر هنرمندانه بود که او توانست از صنف چهار مکتب استقلال راه خود را در "شهری نندارتون" باز نموده و زيرنظر سيدمقدس نگاه در پارچه های تمثيلي نقش های اطفال را بازی کند و از شنيدن آوای موسيقي که در تفريح انترک ها توسط هنرمندان نواخته ميشد لذت ببرد و آرامش روحي بيابد .

در صنف پنجم مکتب تصادفاً تورنت (آلهء موسيقي مشابه توله) که اين آله را برای اولين بار در کشورما استاد ارمان نواخته است و يکي از آلات موسيقي مروج غرب مي باشد،بدستش رسيد،که پس از يکي دوبار نواختن آن در کوچه های شهرکهنه کابل،،همسايه هایش شاکي گرديده و گفتند که هرگاه توله بنوازيد ،مار پيدا مي شود (که اين خود برمي گردد به خرافات پذيری جامعه ما) .ظاهر ناگزير در سرکوه خواجه صفا به نواختن و يا بهتر است گفته شود به مشق و تمرين تورنت مي پرداخت و هرروز با شوق تمام به نواختن اين آله مصروف بود.روزی وقتي يکي از دوستان صدای دلنواز توله وی را شنيد و به استعداد هنری او پي برد،ماندوليني را که با خود از سفر شوروی آورده بود به وی تحفه داد و در واقعيت دنيايي را به ظاهر هديه داده بود.پس از ان ظاهر همراه با برادرش کبير توانستند به زودی ماندولين بنوازند و به ياد خاطره خوش پدرشان که زماني با نواختن تنبور فرزاندانش را به دنيای بيکران موسيقي ترغيب مي کرد، بيفتند.

تا انکه راه شان را در کنسرت های مکتب استقلال بازکردند و در صنف هفتم همراه با آرکستر ليسه استقلال در جشن معارف ماندولين نواخت و مورد استقبال گرم قرار گرفت .

سال بعد نيزظاهر يک پارچه ماندولين در همان جشن اجرا نمود . علاوه برآن وظيفه گرفت با ساير اعضای آرکستر ابياتي از يک آهنگ را با آواز خوان به شکل کورس همراهي نمايد.

زماني که آواز از حنجره طلايي ظاهر برآمد ،احمدشاه علم اکنون از کارگردانان موفق سينمای کشورما که در آنزمان در صنوف بالاتردرس مي خواند و در آن روزگار به اصطلاح همه کاره گروه هنری ليسه استقلال محسوب مي گرديد،متوجه وی گرديده و گفت ظاهر چرا تو با اين صدای مقبول و گيرايت آواز نمي خواني؟ زيرا آواز خيلي ها دلنشين و گرمي داری .اما ظاهر که در طفوليت در شهرمزار هنگام تمرين موسيقي متوجه اين امر گرديده بود همان ساني که در فراگيری آرمونيه دست بالا داشت،به همان اندازه برخلاف برادرش کبيرکه در آنزمان صدايش نسبت به وی خوبتر بود، ازهنر آواز خواني به دور مانده بود، که با دانستن اين حرف آقای علم از تعجب و همزمان خرسندی مبهوت گرديد و بنابه تشويق دوستان اولين آهنگش را از داشته های عزيز تسليم که با وی از زمان هنرنمايي در تياتر شهری آشنا گرديده بود خواند.  که مي توان از همان روز به بعد کارو فعاليت هنری ظاهرهويدا را چون آواز خوان به حساب آورد و روز شماری کرد.

                آری ! در آن روز فضای سينمای کابل با صدای دلپذير هويدا در اهتزاز بود و آرکستر ليسه استقلال نام تازه يي را در موسيقي آماتور کشورما به نام ظاهرهويدا عرضه نمود و معرفي داشت .

تشويق ها و شور و هلهله تماشاچيان که تا بيکرانه ها به گوش ميرسيد،خون تازه يي را در رگهای ظاهر شانزده ساله جاری ساخت و به او اطمينان داد که مي تواند ارمغاني خوبي باشد برای هنرمندان و هنردوستان !

 ديری نگذشت که ظاهر به کمک دوستش عزيز آشنا اولين آرکستر اماتور را ايجاد که در آن انجنير يونس،رحيم جهاني و کبيرهويدا عضويت داشتند. اين آرکستر که به رهبری ظاهرهويدا به فعاليت هنری آغاز کرد،اولين کنسرت راديويي شانرا بدون وی اجرا نموده و مورد استقبال شنونده گان قرار گرفتند.

اداره راديو کابل وقت به خاطر ترغيب و تشويق آرکستر حق الزحمه ده روپيه برای آوازخوان و پنج روپيه برای نوازنده تخصيص داده بود که رياست مستقل مطبوعات پنج روپيه ديگر برآن افزود نموده بود.اين در حالي بود که ارزش يک قرص نان دونيم روپيه بود و هنرمندان يک ساعت تمام در کنسرت مستقيم هنرنمايي کرده بودند.برای هويدا  اين اقدام مقامات صالحه عمل اهانت باری تلقی شد و همان بود که  با ابأ ورزيدن از دريافت حق الزحمه آرکستر اماتور برای يک سال در بلاتکليفي بسر برد. و در واقعيت هويدا يک بعُد ديگر زنده گي اش را نمايان ساخت و آن اينکه بايد از حق خويش دفاع نمود و بر نابرابری ها و بي تفاوتي ها "نه" گفت و بي هراس حرف خود را بيان داشت .

به هرحال نگرفتن حق الزحمه و نمايش صريح عدم سازگاری با اين کم نگری مقامات باعث آن گرديد تا آرکستر آماتور يک سال تمام بيکار مانده و از نمايش برای مردم بي بهره گردند.

تا سرانجام آرکستر هويدا به کمک نينواز در چوکات مديريت هنری تياتر جذب گرديد که کنسرت در عروسي محمدنادر پسرشاه سابق تکانه يي جديد در اتخاذ پاليسي فرهنگي دولت وقت وارد آورد و در نتيجه رياست مستقل مطبوعات به وزارت اطلاعات کلتور و مديريت هنری تياتر به رياست هنرهای زيبا ارتقا کرد.که دراين امر نقش همين آرکستر قابل ياددهاني است .

ظاهر هويدا هيچگاهي از بيان واقعيت نه هراسيده و از گفتن آن دريغ نورزيده است و همواره آناني را که با کتمان واقعيت ها خواسته اند "آش خود را گرم نگهه دارند" مورد انتقاد و نکوهش قرارمي داد که تاکنون نيز با همین روش زنده گی می کند.

کافي است تذکر داده شود که هويدا پس از اشتراک در سالگرد روز تولد وليعهد ايران که همراه با هيأت هنرمندان افغانستان به آنجا سفر داشت،به رغم گزارش خيلي ها مثبت رئيس هيأت به مقام وزارت اطلاعات و کلتور، از کاستي ها در برنامه و پروگرام هيأت کشور ما يادآوری نموده و از روحيه انحصارگری در سفر از جانب عده محدودی ياددهاني و اظهار داشت که رضاشاه با کنايه به رئيس هيأت ضمن احوالپرسي با گروپ ما افزود که شما برای پانزدهمين بار در اين جشن اشتراک ورزيده ايد ! که ابراز نظر اين واقعيتها به مزاخ آناني که همه چيز را برای خود و حلقه محدود دوستان شان مي خواستند برخورده و آتش در زير پای آنان افروخته گرديد .

***

و اما استعداد و توانايي هويدا روز به روز جوانه ميزد و از جايگاه ويژه يي در بين جوانان نه تنها کشورما ،بلکه کشورهای همسايه چون ايران و تاجکستان برخوردار مي گرديد.

به گونه مثال او طي يک سال اقامتش در تهران که مصروف فراگيری تحصيل در رشته موسيقي بود توانست راهش را در راديو – تلويزيون آنجا باز نموده و از محبوبيت خاصي بين شهروندان و احترام زيادهمتايان ايراني خود نايل گرديد.

آهنگ کمرباريک او که يکي از پارچه های فلکولور بدخشي است و آنرا در سال 1351 خورشيدی در ايران اجرا نمود،يکي ازآهنگ های شنيدني و مشهور همزبانان ايراني گرديد ،چنانچه 9 هنرمند زن و مرد ايراني اين آهنگ را با همان اشتباهي که در تکست آن از هويدا سر زده بود،کاپی و اجرا نمودند. و هنگامي که هويدا بوطن باز گشت به استشارهء استاد خيال متن اهنگ را تصحيح و با آرکستر راديو افغانستان دوباره خواني کرد و اينبار مطلع درست آهنگ را اينطور اجرا کرد :

کمرباريک من،بيا به نزديک من

شام تاريک من،صبح صفا کن،جفا ديگر بس است

 با ما وفا کن،جفا ديگر بس است ...

تاج الدين هنرمند فقيدتاجکي که از جمله آوازخوانان به نام تاجکستان به حساب مي امد و چندبار همراه با گروه هنری گلشن و انسامبل زيبا به کابل سفر نموده بود،تقريباً مجموع 300 پارچه آهنگ ظاهرهويدا را که تصنيف آن نيز از خودش مي باشد،اجرا نموده است . زيرا او به هويدا دلباخته بود و برحسب گفتار مادرش که هويدا را فرزند خوانده بود،تاج الدين عاشق هويدا بود و برای او حرمت و احترام بي نهايت زياد داشت .بي مورد نخواهد بود اگر گفته شود که دوستي بي شائيبه داشت که مي توان آنرا در حد مناسبات "شمس و مولانای بلخ " تشبيه کرد ! و از همين رو تاج الدين پسرش را با واژه نامانوس "هويدا" در زبان تاجکي نام گذاشت .

***

هويدا در هنر اوازخواني هرچند نزد کدام استادی زانو نزد و گُر نماند،اما با آنهم توجه همه استادان هنر را به خود معطوف داشته بود.زيرا وسعت و گرمي آوازش بي نهايت دلچسپ و مطبوع است و اين وسعت آواز (20 پرده و يا ده پرده) هديه يي است بهاورکه همه هنرمندان از آن مستفيد نيستند . بي مورد نيست که پروفيسور کلاوديا اندريفنا فرتونانفه کارشناس موسيقي آسيايي،به ويژه حوزه جنوب شرق آسيا در انستيتوت دولتي هنرهای زيبای ماسکو،هنگامي که در سال 1966 عيسايي ظاهرهويدا همراه با دو هموطن ديگرش درآنجا شامل درس شدند،پس از شنيدن آواز هويدا او را در بخش اوپرا برگزيد و او را چهار سال تمام تحت آموزش اکادميک قرار داد.

يکي از عوامل عمده اينکه هنرمندان ما آهنگ های هويدا را نخوانده اند همين وسعت آوازش است ،زيرا مجموع آهنگ های او با همين وسعت آواز سروده شده است .بجاست اگر گفته شود که سروده های اين خنياگر با همان گيرايي آوازش به ريتم همان صدای ملکوتي خودش ساخته شده و تنها وقتي از حنجره خودش مي برايد شنيدني تر و دلپذير تر است .

    هويدا شايد کم آواز خوان ترين هنرمندی باشد که برسکوی شهرت و جلال رسيده است .هرگاه مجموع آهنگ های تلويزيوني وی را برشماريم،شايد برابر انگشتان دستان ما نباشد و برای هنرمندی که 44 بهار زنده گي اش را در خدمت هنرموسيقي صرف کرده است،تصبيف 300 آهنگ آنقدر زياد نباشد .

ولي او نه تنها خودش محبوب و پرآوازه است،بلکه در رهگشايي و به شهرت رسانيدن ديگران نيز دست بالايي داشته است و کم کساني به شمول حبيب شريف،فرهاد دريا،اسدبديع،وحيدصابری،فريدرستگار ،اميرمحمد و ديگران هستند که از تجارب و اندوخته های وی مستفيد نگرديده باشند. بجاست گفته شود که دو گروه مشهور هنری سال های پسين چون گل سرخ و باران همواره از مشوره های نيک وی مستفيد گرديده بودند .

***ظاهرهويدا بدون شک چون آوازخوان برای همه هموطنان ما از دههء چهل خورشيدی به بعد  نام آشنا و چهره يي  است دوست داشتني و محبوب . اما هويدای ممثل و هنرپيشه سينما را کمتر هموطنان ما به خصوص نسل جوان مي شناسند،چه رسد به اينکه او را چون مجری،گرداننده،نطاق و... دو برنامه معروف و خاطره انگيزراديويي به نام های "قطعي عطار و نمايش راديويي "به ياد داشته باشند.

نمايش راديويي يکي از پروگرام های های جالب و ماندگار  است که هر روز جمعه ساعت ده وپنج دقيقه بامداد هزاران هموطن ما اعم از پسر،دختر،پيروجوان را برای 55 دقيقه در پهلوی راديوهای شان ميخکوب  کرده و همه سراپا گوش به برنامه های جالب اوبودند. برنامه های که ممثلين بنام کشور ما چون عزيزالله هدف،حاجي محمد کامران،سردارمحمد ايمن،وزيرمحمدنگهت و اکبر روشن را به جامعه معرفي داشت و به اوج شهرت رساند و اين نمايش و یا شوع مستقيم نه تنها برای هويدا که مجری آن بود،بلکه همه شنونده گان آن خاطرات خوشي را بجا گذاشته است .

يا اينکه کمترکساني از نسل امروزی وطن ما خبردارند که ظاهر هويدا در اولين فلم هنری افغاني "مانند عقاب" که سناريوی آنرا فيض محمد خيرزاده نوشته بود نقش مرکزی را اجرا نموده است ، و اين هويدا بود که برای  بارنخست در تاريخ سينمای کشورما متن و موزيک فلم هنری "روزهای دشوار" را تهيه کرده است .

***

برای ظاهرهويدا همه آهنگهايش عزيز و گرامي اند،زيرا بالای هريک آن چون جگرگوشه هايش زحمت کشيده و کارخستگي ناپذيرانجام داده است و با علاقه مندی و توجه خاص تصنيف آنرا تهيه ديده است ،ولي آهنگ "شنيدم از اين جا سفر ميکني" خوبترين و دوست داشتني ترين آهنگهايش به حساب مي آيد،همانطوری که برای علاقه مندان آوازش نيزيکي از جاودانه ها بوده و خنيای ناب به حساب مي آيد.

زيرا برای هويدا که موسيقي يک شعار ميان تهي نه،بلکه يک هنرمقدس است و هرگاه به گفته وی هنرمند از ضوابط و اخلاق هنری پا را فراتر بگذارد و يا رياضت نکشد،به زودی نابود مي گردد. يک وقفه اجباری و يا يک سکوت تحميلي در حدود سه ماه پديد آمد که طي آن او نتوانست يک آهنگ هم آماده سازد،و هر روزی که تلاشش مبني بر زايش يک آهنگ جديد ناکام مي ماند،او متاثر گرديده و خود را نکوهش ميکرد که چه کاری از وی سرزده باشد که ديگر نمي تواند آهنگ بسازد.

تا اينکه روزی يکي از همکارانش به نام آقاسعيد بسته يي از نامه های رسيده را به وی سپرد و او که با شتاب از فرط گرسنگي به طرف کانتين روان بود تا غذا صرف نمايد،پس از قرار گرفتن در پشت ميز نامه ها را باز نموده و در جمع آنان،نامه يي از سيزده تن از شاگردان  مکتب ملالي همراه با همين شعر مواصلت کرده بود و آنان ضمن سپاس گذاری از کارهای هنری وی ،افزوده بودند که پارچه شعری ارسال مي دارند تا در صورت لزوم از آن آهنگ تهيه دارد.هويدا پس از خوانش نخستين مصره شعر "شنيدم ..." احساس نمود که او مي تواند از اين شعر آهنگ ترتيب نمايد.او که ديگر گرسنگي اش را فراموش کرده بود از جايش برخاست و راهي استديوی 48 راديو گرديده و پشت پيانو قرار گرفته و طي يک ساعت نه تنها اين آهنگ،بلکه آهنگ ديگری را نیز (تا به کي خدا ناله سرکنم،در دل شبي تاری ...) تهيه و کمپوز کرد.از همين رو آهنگ "شنيدم ..." برای هويدا عزيزترين عزيزها است .

***

هويدا که خود فرزند رنج و آلام است،در عنفوان جواني در برابر همه نابساماني های جامعه و مردمان فقير،بي بضاعت و عقب نگهداشته شده آن که در چنگال مستبدين قرار داشتند، چون شهروند آگاه برخورد مسولانه داشت.هنگامي که او به جامعه فقيرو عقب نگهداشته شده نگاه کرده و به مردمان آواره ولي مغرور و با همت که در  اطرافش حلقه زده بودند و در هرگام با آنان برمي خورد،پريشان گرديده و بخاطر آرامش روحي از اين شکنجه و عذاب که يارای کمک و معاونت را به آنان نداشت،يگانه وسيله آرامش خود را در پياده گردی مي یافت و مبالغه نخواهد بود اگر گفته شود که تمام شهرکابل را زير قدم های متين واستوار،اما در آشتي ناپذيری نسبت به نابساماني های اجتماعي جامعه خورد ساخته و گام مي گذاشت ،تا باشد که زخم های قلبش التيام يافته وتسکين گردد.   

همين دردها و رنج های بيکران مردم باعث شده بود تا در شب سوم عروسي محمدنادر فرزند شاه سابق که همراه با آرکسترش برای اجرای کنسرت به ارگ سلطنتي رفته بود،پس از اجرای کنسرت ،شاه سابق آنان را به حضور پذيرفت و پس از حرف های زيادی که ظاهر هويدا هيچ استنباط درستی ازآن  نتوانسته بود ، يادآور گرديد که برای ترقي و شگوفايي افغانستان   عقب مانده حداقل پنجاه سا ل ديگر ضرورت است،که هويدا صريح الهجه مي خواست سخن دلش را بگويد و به اصطلاح قدبلندک کرده بود که رئيس اداره شان دستش را فشرد و با اشاره  وی را به سکوت فراخواند.

بايد خاطرنشان ساخت که خوبترين خاطره زنده گي او به همين سالها بر مي گردد،زماني که پس از مطالعه نشرات ايراني او مي توانست چگونگي رشد و شگوفايي کشور همسايه ايران را با وطن فقيرما به مقايسه بگيرد، و چاره يي برای دادخواهي پيدا نمي کرد،به جز همان پياده گردی توأم با درد و رنج .

در يکي از روزهای گرم تابستان زماني که تازه به شهرت رسيده بود و نخستين مصاحبه اش در مجله ژوندون وقت چاپ و عکس او زينت بخش پشتي مجله بود،پس از يک پياده گردی طولاني بخاطر فروکش نمودن عصيان خود در برابر آن همه نابرابری های اجتماعي جامعه،درنزديکي شفاخانه ابن سينا (بيمارستان پورسينا) پسرک هفت هشت ساله يي که در کنار کراچي سوداواتر فروشي ايستاده بود و بوتل نوشابه را جرعه جرعه سرمي کشيد،با ديدن هويدا گويي چشمانش از فرط خوشي و غيرمترقبه بودن ديدار با او از حدقه برآمده بود،به وی درود گفته و پرسيد که شما ظاهرهويدا نيستيد؟ وقتي پاسخ مثبت شنيد و افزود که او از طريق همان مجله چهره اش رابه حافظه سپرده است،گفت آه چه تصادف نيک،اما کاش خانواده ام حرفم را بپذيرند که من با شما ملاقي شده ام، او با زبان شيرين طفلانه اش برای هويدا گفت که او با همه اعضای خانواده اش علاقه مند آواز او مي باشند ، و نوشابه خود را با همان سيمای برق زده و معصومش به هويدا تعارف مي کرد،هويدا که از احساس نيک آن طفل به وجد آمده بود،برای آن گفت که فاميل او نيزباور نخواهند کرد که او را آن طفلک شناخت و او با فاميلش آوازاو را دوست مي دارند، که اين خاطره هيچگاهي فراموش وی نمي گردد،زيرا احساس آن کودک از اعماق قلبش سرچشمه گرفته بود .

***

هويدا طي اين همه سالها نه تنها به درخت گشن و پربار موسيقي کشورما مبدل گرديده است،بلکه شاخ و پنجه کشيده و پربارتر گرديده است .

خانواده وی به مفهوم واقعي کلمه يک خانواده هنری است .

ژاله که اولين ثمره ازدواج هويدا با بانو وحيده است سال پار کنسرت جالبي در لندن همراه با برادرش آرش اجرا نمود که خاطره خوشي برای تماشاچيان و اميد فراوان مبني برآينده درخشان هنری اش برای پدرخود بجاگذاشت . گفتني است که آرش در موسيقي مدرن و استفاده از وسايل کمپيوتری دست بالا دارد که عنقريب سي .دی کنسرت مشترک اش را در لندن با خواهرش ژاله و همچنان سي. دی جداگانه يي بمناسبت شصتمين سالگرد زادروز پدرش تهيه و به دوستداران پيشکش خواهد کرد.

علي هويدا پسردوم آقای هويدا اگر گفته شود که يکي از کيبورد نوازهای معروف به شمار مي رود،مبالغه نخواهد بود،که اکثر آوازخوانان عدم حضور وی را در برنامه های هنری شان نمي توانند بپذيرند.

مسيح جوان 16 ساله نه تنها در نواختن طبله و کيبورد،چراغ ديگری را در آن خانواده افروخته،همچنان فوتبالر قابل توجهي برای تيم فوتبال هامبورگ آلمان شهری که از سالها بدينسو ظاهر هويدا در غربت نشسته است، مي باشد .

ليلي  هويدا نيز آواز خوب داشته و به غزل و موسيقي کشورما علاقه دارد که روزی حتما از اوچيزهای خواهيم شنيد .

***

 و اما شصت سالگي برای هويدا آغاز شگوفايي و ايجاد نوآوری و کارهای شگرف است،او با انرژی تازه،با تصميم و علاقمندی خاص دوستداران آوازش را با ابتکارات و پروگرام های جالب هنری به اصالت هنری خويش يکبار ديگرمتيقن ساخته و به ياد همان خاطره های درخشان گذشته اش خواهد انداخت .

او تصميم دارد کنسرت ها را از اين حالت يک نواختي خارج سازد و به يک نمايش بسيارجالب و خاطره انگيز برای تماشاچي مبدل نمايد،قسمي که چهارساعت کنسرت همراه باشد با انواع برنامه های جالب اعم از پارچه های تمثيلي،طنزها،قصه ها و امثال آن که خواننده را مجذوب سازد.هويدا تصميم دارد تا بازهم در نقش گرداننده اين چنين پروگرام ها ظاهر گرديده و ظريفه های ادبي اش را که يکي از گوشه های زنده گي هنری او را تشکيل مي دهد بيان داشته و خواننده را راضي نگهدارد.

همچنان او درنظر دارد تا همان برنامه معروف قطی عطار را که در ان همه چيز مطمع سخن گردد ،احيا دارد.

در يک کلام او در آفرينش برنامه های جالب نقش پيامبررا برای ساير هم کاران هنرمندش خواهد داشت،تا کنسرت به مفهوم واقعي آن برای ايجاد نشاط و سرور وشادماني هموطنان ما برنامه ريزی گرديده و تا ديدار بعدی پر از خاطره و يادواره باشد!

***

"مشعل " در حالي که باحرف های جالب و خوب نويسنده اين متن خود را شريک مي داند،شصتمين سالگرد ميلاد ظاهرهويدا ستاره درخشان هنر موسيقي افغانستان را برای خودش،خانواده،دوستان،همه علاقه مندان آواز اش، و دريک سخن به جامعه هنری کشورما تبريک و تهنيت مي گويد،برای آقای ظاهرهويدا عمردراز،صحت و سلامتي،بهروزی و موفقيت های هميشگي در زنده گي و کار های هنری آرزو نموده و اميدوار آنست تا شصتمين سالگرد تولدش سرآغاز کار و فعاليت مستمر و فتح قلعه های شامخ پيروزی در همه عرصه های زنده گي شخصي،اجتماعي و هنری او باشد ./

برگرفته از شماره دوازدهم سال دوم ماهنامه مشعل

• شورای اروپایی حزب مردم افغانستاناحمد سیر کاظمی
• فرین محسنیاناستاد بانو لینا
• مرحوم عبداله احمدشاهي شريفه احمدشاهي
• ثریا نثار مادر صلاح جیحون
• مشعلاستاد عبدالقیوم بیسد
• انجمن حقوقدانان افغان دراروپاپوهاند دکتورمحمد احسان روستامل
• كبير كهكشاندگروال محمد نجيب سحابى
• عبدالروف عرقریز بی بی رحیمه
• فرین محسنیانمزاری سمیع
• شورای اروپاییمادر گرامی رفیق نور الدین نظامی
• سید احمد ضیا نوری سید محمد علی شاه نوری
• انجنیر محمد شریف رفیقبی بی زبیده
• انجنیرعبدالقادرمسعوداستاد نصرالله حافظ
• نظر برهاناعلان فاتحه مرحومه صدیقه پوپل مادر نظر برهان
• نوشته ماریا داروخبر غم انگیز
• الحاج دگرول متقاعد حمیدالله رفعتی
• خسروحیدریغلام نبی حیدری
• نورالله پروانىجنرال الحاج عزيزالله ظريف
• براتعلى افشارى خواهر زاده استاد افشارى
• شهلا دارابمنصور داراب
• کریمه ژوندون دکتور لعل پادشاه ژوندون
• امان معاشرمحب الله فکرت
• کریمه فخری امیر الدین فخری
• سید اکرام پیگیرمحمد حسن مسافر
• عمر کاوشمادر معظمه رفیق شهلا محسنی
• محمد عارف عرفانعتیق الله افضلی
• رحیم صمیمداوودجمال
• محمود مهدی مهدی خان
• عبدالله غور بندیبی بی حاجی
• جنرال عبدالحی نزهتدوکتورس لیدا
• محمد اسمعیل پروانیآمنه پروانی
• فا میل کرنزی زبیده نادی
• انجنیرعبدالقادرمسعودانجنیر نعیم اکبري،
• مولانا کبیر فرخارینیلاب شهکار
• محمد همایون سرخابی حاجی همایون
• اتحاديه ء انجمنهای افغانها در هالندوالدهء صلاح الدين صلاح
• جمال ناصر عبدالرحمان « عادلیار »
• حمیده علیزو اکرمی، محمد موسی اکرمی
• عبدالستار هاتف عبدالرحیم (هاتف)
• رحمت حسناحمد خلیل
• حبیب الله کاظمیسجاد کاظمی
• هدایت الله فرخاری سجاد فرخاری
• حکیم کرنزیعبید
• حزب کمونیست کارگری درمورد درگذشت علی مرادی
• شیرآقابى بى شيرين
• میر ذبیح الله ظهوری میر ظهورالدین شاه ظهوری
• سازمان دفاع از حقوق بشر کردستانتسلیت به مردم کردستان
• بابک تسوجلیبه مناسبت بزرگداشت پروفسور زهتابی
• اسداله زمریانجنیر حمیداله فرهاد حمیدی
• فرید شیرزیداکتر عبدالرحمن ځدران
• فرین محسنیانبی بی نفیسه
• خانه فرهنگی مولانامادر عزیز خانم فوزیه ارال
• دیپلوم انجنیر عبدالقاهر سایقمهتاب ظاهر
• دکتر دستگیر رضاییانجینرمحمد عظیم رضایی
• حشمت اورنگ جهان آرا قدرتی
• رحمت الله حسننعیم بای
• سيد جمال احمدی نسرين حميدي
• امان معاشرروح سید احمد خان (سامع) شاد و یادش گرامی باد
• نوشته: ضیامرد هنر ومعنی از خانوادۀ بزرگ افغانها در استرالیا به رحمت حق پیوست
• نوراحمد نور مرحومه کوکوگل
• از طرف حکیم کرنزیانجینیر سید نعیم
• فامیل کاروال به مناسبت سالگرد وفات زنده یاد عبدارحیم کاروال
• حاجی محمدطاهر نادریشا بی بی
• دپلوم انجنیر حسن پیمان ارسلان آهی
• انجنیر محمدالله جنرال عبدالغفور فاریابی
• داکتر نجیب الله مسیراسدکشتکار
• فرین محسنیانمحمد سمیع عظیمی
• بشیرمومنالحاج نعمت الله خان
• الحاج غلام فاروق « حیدری »بی بی حاجی حنیفه
• پوهنیارسید محمد کریم بهارخوگیاڼى سيدعبدالله بهارخوگیاڼى
• بی بی حاجی فوزیه جلیلی عبدالحفیظ جلیلی
• محمد صدیق « رسول پوپل » بی بی صفورا
• امان معاشر ، خبرنگار آزادمحمد امین اوچقون
• دگروال متقاعد غلام حضرت خان پاسوال والده نیاز الله پاسوال
• هاکان مسعود نوابیهمایون رفت... اما هنر از بین نمی رود!
• دوکتور غلام سرور سخا بهار
• احمدشاه کامران یکسال تمام از خا موش شدن ستاره درخشا ن زنده یاد محمد امان « کامران » میگزرد.
• عبدالصمد ازهردکتور عبدالاحد غفوری را گرامی بداریم
• الحاج عزیز گل عزیزی بی بی حاجی نفس گل حبیبی
• سید اکرام پیگرپدر بزرگوار محترمه سیما فقیریار
• سید اکرام پیگیرمحمد ظاهر حاتم
• ماری خُسروی دیپلوم انجنیر محمد کاظم خسروی
• غلام یعقوب بهروزمرحوم دلجان نظام
• انجمن فرهنگی میهن مادر معظمه محترمه غتی میهنپرست
• دکورنۍغړوخيال محمد کټوازي
• پوهاندجنرال ارکانحرب هاشمداکتر محمد نسیم پوپل
• قدرت الله احمدی بی بی زینب احمدی
• داکتر قاسم کاظم بابک کاظم
• نثاراحمد بهین دمننی او تشکر پیغام
• پوهاند دوکتور م. ا. زيارد ((ارماني)) ليکوال انجنير زرملوال مرگ
• محمدعوض نبی زاده الحاج محمد اسحق نبی زاده
• قاضیپوهنیار عبدالرحمن خالد قاضی
• الحاج غلام رسول وزیريد فاتحې خبرتیا
• رومان همدرد عزیز همدرد
• شورای کشوری هالند حزب مردم افغانستان پیام تسلیت بمناسبت وفات رفیق صمد مومند
• کمیسیون صلح و آزادی برای افغانستانداکتر عبدالصمد حامد
• اشرف سروریسيما سروری
• اسحاق ثنامادر داکتر عزیز فاریابی
• عبدالقدیر میرزایی والدۀ عبدالفتاح خان کوچی
• امان معاشر سید احمد جهش
• فضل الرحیم رحیماحسان الله فضلی جهان فانی را وداع گفت
• بسم الله اکبريد خواشینی او خواخوږې پیغام
• گل محمد منشی زاده پسر فقید غلام محمّد خان وردکگل محمد منشی زاده پسر فقید غلام محمّد خان وردک
• د هلالی کورنۍد فاتحې او جنازې خبر تیا!
• انجمن شهر اپلدورناستاد میر صفی الله عصمت
• محمد عمر هژیرخشوی رفیق شیر محمد بزگر
• شريفه احمد شاهي عبداله احمد شاهي
• شهباز ایرجحنيف بكتاش
• محمد اشرف شهکارنیلاب شهکار
• شورای انگلستان حزب متحد ملی افغانستانسید عبدالحمید تیمور زاده
• نوراحمد نور احمد‌طارق پوپل
• ارغندسمیع
• سید رشاد بهارخوګیاڼی د فاتحی خبرتیا
• رابعه شهابیمحمد انور نیکبین
• عبدالرحمن احدی والده صاحبه عبدالرحمن احدی
• حاجی عبد الرحیم درگی عوض محمد درگی
• انجمن حقوقدانان افغان دراروپامولانا عبدالقدیرشهاب
• ناهید صفدریمحمد انور صفدری
• نوشته نذیر ظفرسفر در ماه مبارک صیام
• مؤمنه مؤمنمحمد امین رسولی
• انجمن فرهنگ هرات باستانپيام تسليت
• انجنیرعبدالقادر مسعودد خواشینۍ پیغام
• حمید کیانور والدۀ حمید کیانور
• عبدالله انورد مرحوم استاذ حاجي محمد حسن خان انور( اڅکزی) دفاتحې خبر تیا
• سلطان علی کشتمند صدراعظم پیشین افغانستانپیام همدردی بمناسبت درگذشت عبدالرحیم کاروال وزیر پیشین ترانسپورت
• عده دوستانخانم ویدا کارمل
• محمد یوسف صدیقیداکتر غلام سرور غنچه
• صدیقه ( محسنی)عتیقه ( حسنی)
• آمنه سرور محمد ظریف سرور
• اشرف هاشمي أمان كامران
• یاور بامیانی میردلاور خان بامیانی
• جنرال غلام جیلانی حنیفی الحاج غلام خوانی حنیفی
• نوشته نذیر ظفر غروب شهاب
• مشعلپیام تسلیت و همدردی به مناسبت درگذشت ظاهر هویدا
• دپلوم انجنیر حسن پیمانپیام تسلیت بمناسبت درگذشت دکتور محمد صادق برنا اصفی
• اسدالله زمریحاجي عبدالحمید دوستي
• انجنیر محمد نجیب شریفی سلیمان شریفی
• محمد امان کامرانمحترمه والده محمد امان کامران
• الحاج غلام ربانینګهت(شاه جان)
• انجنیرعبدالقادر مسعوداستاد رحیم غمزده
• محمد نبی تکانمحمد مهدی مشفق
• شوراي هالند حزب واحدپيام تسليت
• سید زمری دگروال مرحوم سیدآقا (سید )
• نبى حيدرى معلم زرغونه ترنکوال حيدرى
• حشمت الله اورنگ سهیلا قدرتی
• فواد امین پورفاطمه امین پور
• احمد شاه « حمیدی »حمیدی
• نجیب الله جویا درسوگ و اندوه شخصیت فرهنگی کشور مرحوم مدیر رحمت الله خان( نیکپی)!
• انجینر ببرک قریب شوهر داکتر عادله بلوچ
• محمد بشیر بلوچخانم مرحوم محمد اکبر بلوچ
• فامیلپاسوال عبدالجمیل نورستانی
• فامیل حکمتحمیده حکمت
• فامیل هلالی حاجی محمدعمر هلالی
• شورای کشوری انگلستان حزب واحدمحمد رفیع
• شورای افغانان مقیم دنمارکمیر نجیب الله ساهو
• مهدی زاده مرحوم میر عباس ظریف
• رقیه محبی خانم احمـد علـــی محبـّـــی
• فوزیه سیدیعبدالرحیم سیدی
• امان اله عزیزی مرحوم الحاج عبدالرشیدعزیزی
• سیداسلم سید خانواده های فروغی و سید
• محمد داوود حکیمیبی بی حاجی حمیرا
• انجنیر عبدالله کرامیمریم کرامی
• دگروال احمدسيرمولايیشاهرخ سير
• لا لا ظریفخانم مرحوم محمد شریف تره کی
• سلطانیوفات بی بی حاجی ماه گل
• فامیل رزمی جنرال محمدابراهیم رزمی
• پیام تسلیتبه رفیق عبدالرشید
• انجنیر محمد کبیر دهزاد، انجنیر جمشید عمری
• محمد همایون سرخابی پیام تسلیت و همدردی ترکتباران افغانستان مقیم انگلستان به مناسبت وفات نابهنگام دیپلوم انجنیر عبدالرحیم نبی زاده
• صنعت اله بسام حمیداله بسام
• نادرکارگر صدیقیعبدالطیف صدیقی
• احمدشاهيظاهر احمدشاهي
• شورای کشوری هالند حزب واحدوالده رفیق عبد الوحید
• شوراي هالند حزب واحد همشيره رفيق عبدالرزاق طلوع
• جمعی از دوستانابراز تسليت
• دیپلوم انجنیر فرین محسنیان شاد روان محمد ناصر محسنیان
• ډاکټر لطیف بهاندمحمد شریف بهاند
• صدیق رهپو طرزی، عزیزه طرزی
• میرعبدالخلیل«جلال»خانم داکترصاحب میرعبدالخلیل«جلال»
• شورای سراسری حزب واحد در فدراتیف روسیه پدر گرامی رفیق محمد عوض
• پیام تسلیت شورای آلمان حزب واحدنسبت وفات همسر عزیز رفیق فواد پامیری
• از مهرالدین مشیدسخنی چند بجای اظهار تسلیت به خانوادهٔ مرحوم نورانی
• ضیا احمد سیار مرحومه بی بی حاجی قریش سیار
• در شهرلندناعلان مجلس فاتحۀ زنده نام عبدالمجید سربلند
• الحاج محمد محسن جمشید فریدون جمشید
• اعضای حزب واحد در آمریکاهمرزم ګرامی رفیق نظر عمر
• شورای شهر مسکو حزب واحدسید وصیم
• اعلا ن فوتیعبدالمجید سر بلند
• از طرف خانواده رفیق فریدبمناسبت اولین سالروز وفات رفیق فرید مرید
• مشعلانجنیر امرالله سرحدی
• د یپلوم انجینر محمود صافی يپلوم انجينر وېس سکند ری
• مشعلرفیق عبدالمجید سربلند
• فامیل پنجشیری جنرال حاجت پنجشیری
• شوراي هالند حزب واحدامام الدين
• اسدالله جعفریمحمد جواد ضحاک
• شوراي هالند حزب واحدپيام تسليت
• ډاکترسیدقاهرعاطفډاکتر سید احمدشاه عاطف
• زلمی فقیریانجنیر زهرا فقیری
• مرحوم عثمان خان کریمزاده احمد شاه کریمزاده
• اتحادیهء انجمنهای افغانها در هالند آگاهی ، اعلان فاتحه وراهپيمايی
• فامیل فیضی بی بی حاجی خدیجه فیضی
• خانواده های: علی ، احمدی و عبادی سید حارث
• شورای ارو پایی حزب واحد مادر رفیق خلیل رخشان
• فامیل های نوری و قیامیبی بی حاجی نوری
• خانم مرحوم حاجی محمد اصف تنویر خانم مرحوم حاجی محمد اصف تنویر
• فامیل نوروزبی بی طاهره
• شورای سراسری حزب واحد در فدراتیف روسیه پیام تسلیت
• انجنیر حفیظ اله حازمدر سوگ علی سینا
• از جانب انجنیر زلمی نصرت ازکشور دنمارکانجنیر عبدالقادر مسعود
• ازجانب آصف «رها» سابق ژور نا لست روزنامۀ پیامدیپلوم انجنیرغلام سخی حمید«نورزی»
• خانواده ی معروفی به اطلاع می رساندبی بی رقیه
• فاطمه حکمت همسر الحاج پروفیسر داکتر صمد علی حکمت
• زرمینه جمشید زاد خانمبه مناسبت وفات غلام محمد جمشید زاد مشهور به بابه جان
• عبدالقدیر میرزایی عبدالقدیر میرزایی
• شورای سراسری حزب واحد فدراتیف روسیهپدر محترم غلام ربانی
• فامیل های پوپل ومجددیخانم مرحوم شیر احمد پوپل
• هیاٌت اجرائیه شورای کشوری هالنددوکتور سید حبیب الله هاشمی
• میرمن صابره همدرد پروفیسور دوکتور عبدالرحمن همدرد
• مُکمِلپوهانددکتورعبدالغیاث مُکمِل صافي
• عبدالرزاق عریفخشوی عبدالرزاق عریف
• ضمیرسید محمد ضمیر
• انجمن فرهنگی و هنری ایران و فرانسهدکتر داود همدانی
• داکتر برنا افغانداکتر برنا افغان
• عبدالقاهر خان « ساپی »مــرحوم عبدالظاهر « توریالی ساپی »
• انجينير همت الله امين زىله خالدهادي حیدري سره ميدان ځوانانوخواخوږي
• دگروال دکتور غلام عمر پتکملعبدالتواب عمر
• جنرال محمد حکیم سروری مرحومه دلجان
• هاشم زحمت والده رفیق ارجمند هاشم زحمت
• فاميل های ويدى و عزت محترمه راحت ويدى
• غلام نقشبند توکلی رابعه توکلی
• شورای کشوری حزب واحد در هالندخشوی مرحومه و مغفوره رفیق گرامی سرور زهتاب
• شورای آلمان حزب واحد پيام تسليت به محترم داکتر حميد برنا
• بارق شفیعی روح افزا شفیعی
• محمد عمر هژیر محمد عمر هژیر،
• اتحاديهء انجمنهای افغانها درهالندالحاج غلام غوث واصل
• جنرال خلیل عنایت انجنیر ولی محمد صافی
• خداداد همگام والیده ٌ خداداد همگام
• مشاهددگروال محمد حیدر مشاهد
• مشعلاحمدشاه عبادی
• اتحاديهء انجمنهای افغانها درهالندجنرال عبدالهــــــادی
• محمد همایون سرخابی یادی از نبود یک آموزگار نستوه میهن استاد صالح محمد پیمان
• سيد احمد ضيا ً نوری سید حامد نوری
• کميته اجرائیه توحيد و انسجامء کشور هالندء حزب واحدمحترم امین اله
• دميدان ځوانانودټولنې خواخوږۍ پيغام
• صابره مهرزاد نجیب الله مهرزاد
• مشعلخواهر محترمه رفیق احمدشاه سرخابی
• شورای آلمان حزب واحد مادر گرامی محترمه هاجره جان
• محمد دین ژواک بی بی عایشه ژواک
• جمعی از نویسندگان تسلیت به مرجعیت عظمی، حضرت آیت الله العظمی محقق کابلی
• دکتور قربانعلی منصور بی بی حیات النفوس
• استاد عبدالله ولی انجنیر عبدالواحد ولی
• شورای هالند حزب واحد امان اله کریم
• محمد همایون سرخابی از لندنبه مناسبت وفات نا به هنگام شاد روان رضوانقل تمنا شاعر و نویسنده نستوه میهن
• شورای آلمان حزب واحد فرید مرید
• مشعلرحیم مهریار
• احمد شکیب یحیائیانجنیر محمدشفیق یحیائی
• کميته توحيدو انسجام هالندحزب واحدحبيب الله حبيب
• اتحاديهء انجمنهای افغانها درهالندپيام تسليت
• عزیزاحمد خوارمل والده عزیزاحمد
• یما شالیزی نوروز شالیزی
• علی امانی حاجی غلام حسین
• مشعلسلطان احمد علومی
• مشعلدکتور محمدنعیم ننگرهاری
• پوپلیارضیأ احمد پوپلیار
• مشعلعارف جهش
• فامیل داراباعلان فوتی
• جمعی از دوستانبمناسبت سومین سالروز وفات پوهنمل داکتر سید نجیب الله فائز
• شير احمد روستابی بی حاجی حليمه خروطی
• شورای آلماننسرین مفید
• میر محمد شاه رفیعی جنرال میرعظیم الدین
• محمدالله " نصرت "مردم شریف و پرافتخار ولایت باستانی بدخشان!
• انجنیر عبدالقادر مسعودد خواشینی پیغا م
• برهانمرحوم برهان الدین « برهان »
• مشعلمحمدعالم رزم
• کمیته اجرائیه توحید و انسجام شورای اروپائی حزب واحد رفیق نعمت الله فریاد
• روح افزا کاکر محمدعلی کاکر
• اتحاديهء انجمنهای افغانها در هالندپيام تسّليت بمناسبت حادثهء شهادت المناک شماری از خانوادهء محترم سنايی اميری
• انجیر ذکریا ناصری خانم خدیجه ناصری
• صالح محمد غلام رسول قانع
• دگروال محمد حسین محسنی محترمه بی بی گل
• کمیسیون تفاهم ووحدت شورای اروپائی نهضت فراگیرامان الله دهقان
• مشعلمادر بزرگوار رفقا داکتر سلیم مجاز و داکتر سالم اسپارتک
• سرڅارمن عبدالحکیم بي بي نساء
• فامیل کارگرانجنیر خیر محمد کارگر
• داکتر خلیل ودادانجینیر عبدالمتین بارش
• شورای اروپائی ن.ف.د.ت.ارفيق عزيزعبدالرزاق طلوع
• شورای هالند ن.ف.د.ت.اشیر محمد ارسلان
• بی بی حاجی خانم مرحوم خواجه سید محمد رفیق همایون بسیم
• سکرترمسوول شورای المان نهضت فراګیر د . ت حاجی زمرد خان
• هيأت رهبری اتحاديهپيام تسليت اتحاديهء انجمنهای افغانها در هالند
• اسدالله جعفریپیام تسلیت به مناسبت رحلت آسمانی مرد جهان حضرت آیت الله العظمی منتظری(ره)
• پیام تسلیت دوتن از علما ومحققین یکاولنگ به مناسبت رحلت سردار جهادومقاومت بابه علی یار(ره)
• عبدالرحيم اڅکزی شهيد نرگس اڅکزی جوان نامراد
• سکرترمسوول شورای المان نهضت فراګیر د . ت . ا مرزا عزیزاحمد ضرابی
• سکرترمسوول شورای المان نهضت فراګیر د . ت . اسید عبدالهادی غفوری
• مجلس ترحیمسارا نبی
• شو رای کشوری انگلستان نهضت فرا گیر مادر دگر جنرال رفیق محمد داود (عزیزی)
• شورای آلمان نهضت فراگیر انجینیر آقا محمد کوهستانی
• سکرترمسوول شورای اروپایی نهضت فراگیررفیق محمدنبی
• سکرتریت شورای المان نهضت فراګیز د . ت . ارفیق نظرمحمدسرمند
• سکرتریت شورای المان نهضت فراګیر د . ت . ا میر حبیب اله سیدزاده
• سکرتريت شوراي هالند نهضت فراگيرمحمد لايق فدائي
• غفاریدوکتورعبدالقادرغفاری
• مشعلمیرحبیب الله سیدزاده
• جاویدفرهاددوکتور فریدون نورزاد
• فضل احمدرفیق سید رحیم سید
• مشعلبرای خانواده زنده یاد شیرزی
• هیات اجراییه شورای اروپایی نهضت فراگیررفیق اسدکشتمند
• جلال الدین پیروز محترمه خورشید فضل به رحمت ایزدی پیوست
• سکرتر مسوول شورامحترم سید یوسف
• هیات اجراییه شورای اروپایی نهضت فراگیرپیام به فامیل رفیق نورزی
• شورای اروپایی نهضت فراگیردموکراسی وترقی افغانستانپيام تسليت
• ما همه فانی وبقایش مر توراستفامیل آرش