بازگشت
تال و لی یا ریتم
نوشته : انجنیر صدیق قیام نوشته : انجنیر صدیق قیام

 

با مطالعه آثار ویدا و ریگویدا که به مرور زمان به قسم موسیقی شعری به شکل سام ویدا در آمده است ، معلوم میشود که در شرق خصوصا در کشور هندوستان و سرزمین ما  مروج بوده است  که اول شعر سروده میشد و سپس موسیقیدانان آنرا در قالب موسیقی تنظیم مینمودند  ، به همین لحاظ در شرق تال های متنوعی ایجاد شده است و به طور مختصر گفته میتوانیم که تعداد زیاد تال ها از روی اوزان شعر ساخته شده که وزن و و قت بداخل مقیاس ها کمک کرده است .

کلمه تال از تالی گرفته شده به معنی کف زدن ، به خاطریکه در هر ضربه باید یک کف یا چک زده می شد . یک جوره کف چوبی بنام خاد تاله ابتدا ء معمول شد که بعد ها انواع دهل ها تکامل کرد. تال که صنعت و ساخته دست انسان است عبارت از مقیاس های زمانی می باشد و اقسام مختلف دارد ، یک تال بسیار ساده و طبعی، حرکت قلب ماست که دارایی دو ماتره یا ضربان است مثال  ( دپ ، دُپ )، فاصله زمانی بین (دپ) و (دُپ) اگر منظم بود با لی است و قلب سالم است و اگر غیر منظم باشد طبعا ً انسان مریض است و قلب نا سالم و بی لی دارد.

لی : حرکات منظم اجسام است و یک پدیده طبعی می باشد  نه ساخته دست انسان ، که  در طبیعت زیاد دیده می شود ، نظام کایینات در یک لی منظم است یعنی حرکات  مختلف کره زمین ، اقمار و سیارات  یا در مجموع نظام شمس  ، حرکت قلب انسان و هر زند ه جان با ضربات منظم می طپد، لی است   ، حرکت یکنواخت عقربه ساعت و غیره  مثال های از  لی میباشد  . درضرب نوازی لی یا ریتم شامل هرتال است .

قابل یاد آوریست که طبله را ابتدا امیرخسرو از تقسیم کردن پکاوچ به وجود آورد. امیر خسربلخی دهلوی ، برعلاوه که مشاور در بار و شاعر و ادیب  بود  موسیقی دان مجرب هم بود . متاسفانه بعد از به وجود آوردن طبله ، امیر  خسرو مورد تشویق دربار  قرار نگرفت و ازکار خود مایوس شد . اما بعد از مرگ وی موسیقیدانان  متوجه این اختراع او شدند که حالا از کارش به نیکویی یاد میگردد.

(ازجمله 16 بول یا الفاظ  اساسی مروج درطبله نوازی  ، 12 بول در طبله  زیر یا کاتی و چهار بول دربم  طبله که شاید مسی یا برنجی باشد نواخته میشود)

1-   بول یا الفاظی که  با دست راست در کاتی یا Dayan کار میشود

 (Ta,na—Te,ra, re – Te,ti- Tin – tun,ti- thun,di- Tak- Te/ - re/ Taa –ran-  naa( .

2-   بول یا الفاظی که دربم طبله یا Bayan    با دست چپ کار میشود ( ge, ghe  طنین دار – ka , ke , kat  بدون طنین ).

3-   ترکیب کارهمزما ن هردو دست در بم  و کاتی : Dha = Ta+ghe, Dhin= Tin+gha,  Dhi= ta+ghe, Dhet= tak+ ghe, Dhe =Te+  ghe

البته به دها بول یا الفاظ دیگر توسط طبله نوازان جدیداً ساخته و استعمال میشود که در منا طق مختلف فرق میکند.

تال ها دارایی ماتره ها یا ضربان مختلف اند ،  ضرب یا ماتره اول تال را که بنام سم یا ضرب گران یاد میکنند  بسیار مهم است. برای اینکه یک کمپوز آغاز خوب داشته باشد یعنی لازم است که در شروع هر جمله ء موسیقی با ضربه نستبا ً قوی به طبله یا دهل مشخص گردد و بعد از تکرار چندین مرتبه  یک تال در حالیکه ( ضربه اول در هر بار تشدید میشود) ضربه آخری تال باید با سر آخری پارچه موسیقی همزمان باشد ، این یکجا ساختن ریتم و میلودی معراج موسیقی، مخصوصا ً موسیقی کلاسیک است . و سبب رضایت خاطر شنونده می شود.

سارنگ دیوا در کتابش به نام سنگیت رتناکارا از یکصدو بیست تال در قرن سیزدهم تذکر داده است. اما امروز بین استادان حرفوی بین سی تا شصت  تا ل و بین آماتوران فقط  بین ده  تا پانزده   تال مروج است که تعداد از آنها قرار ذیل می باشند

1 -  تال تینتال یا سه چک ، دارایی 16 ضرب یا ماتره و چهار بار یا سیلاب  مساوی میباشد .......4+4+4+4

2- تال کروا ، این تال دارایی هشت ماتره یا ضربان و دو بار یا سیلاب می باشد. ................... .4+4     

3- تال دادره ، این تال دارایی شش ماتره یا ضربان و دو سیلاب یا بار میباشد..........................3+3  

4- تال روپک ، تال روپک دارایی هفت ماتره یا ضربان و سه بار میباشد      .........................3+2+2

به طور اسثتنی سم یا ضرب گران تال روپک خالی است یعنی  ( تن تن تک – دن تک – دن تک ).

5- تال جهپتال ، جهپتال دارایی ده ماتره یا ضربان و چهار باریا سیلاب می باشد ......................3+2+3+2

6- یک تاله ، این تال دارایی دوازده ماتره یا ضربان و چهار سیلاب یا بارمیباشد.....................2+2+4+4

7-  سوله تال ، سوله دارایی ده ماتره یا ضربان و پنج سیلاب یا بار میباشد       ....................2+2+2+2+2

8- چوتاله  ،  این تال دارایی دوازده ماتره یا ضربان و شش بار یا سیلاب می باشد.................2+2+2+2+2+2

9- دهمار ، این تال دارایی چهارده  ماتره و چهاربار نامساوی می باشد ..............................3+4+2+5

10 -  جومار ، این تال دارایی چهارده ماتره  وچهاربار نامساوی است ..............................4+3+4+3

11- فیرو دست ، این تال دارایی چهارده ماتره و شش بار می باشد     ..............................4+2+2+2+2+2

12 – پشتو تال ، که دارایی هفت ماتره و سه بار میباشد       .............................     3+2+2 (دهن،این، تک – دهن ، این- دها،دها).

13- بازهم پشتو تال ،  تال  دومی هم پشتو نام دارد اما 17ماتره و5 بار نامساوی دارد.......................   2+3 +3+4+5

تال هفده ماتره  هم مغلق است و کمتر رواج دارد اما تال هفت ماتره  پشتو در آهنگ های فولکولور مروج است و زیاد شنیده میشود .

البته چندین تال های است که مخصوص کشورماست مانند تال مغلی و غیره  که به اوزان   مختلف در نقاط مختلف کشور رواج دارد که متاسفانه  کسی بالای آن کار نکرده است .

14 – تال هشت ماتره یی( تپه ) که در وطن ما برای آن تاپیه میگویند، سم آن خالی ادا میشود ، این تال هم ریشه افغانی دارد که از حرکت رفتار شتر گرفته شده است . اصلا ًنوع  تپه روش یا مکتبی  بود مانند خیال ، ترانه و غیره که نسبت داشتن تان های سیمابی و مشکل از بین رفت و طرفدار ندارد اما تال آن یعنی تاپیه در غزل خوانی موسیقی  شهری مخصوصا ًبین  استادان خرابات و آهنگ های سمت شرق وجنوب کشور  رواج دارد .

15 – تا ل گده که چهار ماتره است بسیار مروج است  و تال های چار ماتره یی دیگر هم است که صرف حرکات فرق میکند .

16- تال  قوالی، تالیست  که هشت ماتره و دو بار دارد.  قابل تذکر است که اخیراً به  استفاده از الکترونیک، آله برقی را در هندوستان ساخته اند  که تا بالاتر از شصت تال را در آن جا داده اند و برای تمرین بسیارمفید است .

نوت : اعداد عبارت از تعداد ماتره ها یا ضرب ها است ، اما اینکه رقم ها جدا جدا بین علامه جمع دیده میشود عبارت از تعداد بار یا سیلاب ها یا Bivage است.  

حالا از جمله تال ها فقط  در باره تال تینتال که تال مادر هم گفته میشود و از جمله تال های زیبای  کلاسیک می باشد معلومات ارایه میگردد باید متذکر شد که اگر اصول طبله نوازی در یک تال درست درک شود همه تال  تابع  قوانین مشابه است و  فقط بار ها و ماتره ها فرق میکند .

در فوق تذکر داده شد که تال تینتال یا سه چک دارایی 16 ضرب و چهار بار مساوی در یک دور میباشد  به این معنی که سه بار آن بنام تالی و یک بار آن بنام خالی یاد میشود . در شکل  دایره نمبر( 1 ) ،چکر تینتال را درمسیر عقربه ساعت  بدقت مطالعه کنید

محیط دایره به شانزده حصه مساوی تقسیم گردیده است و هر بندی که   بالای محیط دایره دیده میشود   ماتره ها را نشان میدهد .

نقطه یا بند  A بالای محیط دایره که برنگ سرخ نشان داده شده است ماتره یا ضرب اول است که بنام سم یا گُر یا ضرب گران یاد می شود که نسبت به همه ماتره ها قوی تر کار میشود. ولی بطور استثنی، سم تال روپک یا تاپیه در بار خالی اجرا میشود.

به مسیر حرکت  عقربه ساعت در روی محیط دایره  در تال تینتال  ، بعداز ضرب اول ماتره های پنجم  سیزدهم که به حروف B   و D نشان داده شده است ضعیف تر از سم ، اما قوی تر از ماتره های دیگر نواخته میشود .

ماتره نهم  که  برنگ آبی  بالای محیط دایره نشان داده شده است ، شروع سیلاب یا بار خالی است  که به یک موجه خفیف و آرام  نواخته میشود یعنی سیلاب یا فاصله از C تاD .

  باید متذکر شد که بار خالی هم بسیار مهم است تا خواننده یا نوازنده جای ماتره ء سم یا ضرب گران را تشخیص کند واگر ماتره های خالی را مثلاً در تال تینتال طبله نواز نشان ندهد، یکنواختی تینتال  شنونده را  خسته میسازد ، و  کسالت بار خواهد بود. همین طور درهمه تال ها .

 در تال تینتال ،فاصله از A  تا B ، از B تا C و از D  تا A که در هر کدام آن چهار ضرب یا ماتره جا دارد بنام بار های تالی یاد می شود . اما فاصله از C تا D را بنام بار خالی یاد می کنند .

چنانکه در دایره نمبر 1 دیده میشود، هر گاه ماتره  سم یا ضرب گران را به شروع ماتره های هر بارداخل محیط دایره  به هم  وصل کنیم مربع ABCD بدست می آید که یک  شکل هندسی یا مربع است . و به این نتیجه میرسیم که، هرگاه اگر  شروع بار های هر تال در  داخل دایره را  باهم وصل کنیم و اشکال هندسی را بدهد تال ساده است مثلا ً وصل بار های جهپتال شکل مستطیل و تال  روپک شکل مثلث را به وجود می آورد. و اگر وصل سر یا شروع  بار ها ،اشکال غیر هندسی را بدهد  تال مغلق می باشد مانند : بهانومتی تال که دارایی یازده ماتره چهاربار نامساوی است  یا گچ لیلا تال ، پرمان تال ، متری تال ، شکهر تال ، چکرتال ، پورن تال، نگشترتال و غیره ، اما  تال  دهروا  که دارایی 29 ماتره و شش بار کاملا ً نا مساوی است  مانند( 3+6+9+1+3+7)  از جمله مغلق ترین تال ها است ، که  صرف بین استادان حرفوی  به سطح بالا آنهم در کدام مراسم   خاص استادان موسیقی به شکل  رقابت اگر نواخته یا اجرا شود. بین اماتوران غیر مسلکی مروج نیست و برای شنونده نامانوس وهم مشکل است .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 2 3 4............... 5 6 7 8............... 9 10 11 12 ............... 13 14 15 16

بار اول تالی ...............باردوم تالی............... بار سوم خالی ...............بار چهارم تالی

یا                                    (X)....................(2)........................(0).........................(3) یا سه ضرب یک خالی

معمولا ًدرتحریر، ماتره اول یا سم را به علامه چلیپا نشان میدهند یعنی نقطه سرخ که به حرف A   بالا محیط دایره  نشان داده شده است.

باز هم در دایره (1) دیده میشود که محیط دایره به توته های مساوی تقسیم شده است که  فاصله های بسیار خورد زمانی است که به حرف a1 تا a16بالای محیط دایره نشان داده شده است ، که باید باهم مساوی  باشند یعنی ( a1=a2=a3…………..=a16 )   همین فاصله های خورد زمانی بالای محیط دایره عبارت از ریتم یا لی می باشد و اگر همین لحظات خورد زمانی توسط طبله نواز مراعات و انتقا ل داده نشود یا نتواند وزمان های خورد لحظوی آن  زیاد و کم شود میگویم طبله نواز بی لی است .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در دایره (2)الفاظ مروج طبله  در پهلوی  بند های بالا محیط دایره،  ماتره ها اضافه شده  که بنام ( بول) یاد می شود مانند ( دها ، دهین ، تن ، نا ، تا ، تی، گهی، گد ، گن  و غیره ) این الفاظ کدام معنی مشخص ندارد  مثلیکه برای حرکت قلب در بالا کلمه ( دپ ، دُپ) را  استعمال  نمودیم که کدام معنی مشخص در ساختمان قلب ما ندارد.

دردایره (2) که  در هر ربع دایره چهار ماتره همرا با چهاربول جاداده شده است ، که  یک تینتال ساده می باشد یعنی در هر ماتره یا ضربان یک بول جا داده شده است.

شاید در بعضی وقت طبله نوازها در یک دور تینتال الفاظ مختلف را استعمال کند که مربوط می شود به روش ها یاگرانه ها،طور مثال در بالای محیط دایره (2)  شما مشاهده میکنید

(دها ، دهین ، دهین ، دها ........... دها ، دهین ، دهین ، دها .......... دها ، تن ،تن ، نا .......... تا ، دهین ، دهین ، دها )  یا شاید عدهء  

( نا ، دهین ، دهین ، نا ..........   نا ، دهین ، دهین ، نا   ..........   نا ، تن ، تن ، نا  ..........  نا ، دهن ، دهن ، نا  ). استعمال کند

هردو درست  است ،  بعضی وقت بین طبله نوازان خرابات  ما  مشاجرات بالا می گیرد از صحت بودن و عدم صحت بودن بول ها صحبت میکنند که این موضوع  عدم اطلاع از گرانه ها یا روش  ها می باشد .

در هندوستان در حدود ده گرانه یا مکتب یا روش  موجود بود که فعلا ً هفت  گرانه یا روش  ذیل مروج است یعنی ( گرانه دهلی که در راس آن استاد اودر خان.......  ، گرانه پوراب  استاد چاند خان........ ، گرانه لکنهو استاد  استاد مندو خان و استاد بکسو خان........  ، گرانه بنارس استاد رام ساهی........   ، گرانه فرخ آباد، استاد ولایت علی خان........ ، گرانه اجراده استاد محمودیبخش........  ، گرانه پنجاب استاد فقیر بخش خان ، قرار دارند که  موسس  گرانه ها شناخته میشوند . قابل ذکر است که در وطن ما زیاد تر گرانه پنجاب  و  دهلی مروج است .

در گرانه ها یا مکتب های طبله  دیده میشود اکثرا ً بچه ها ، نواسه و کواسه های از گرانه ء دهلی می باشند و همه مسلمانان اند صرف مکتب یا گرانه بنارس اهل هنو د میباشد .

در دایره (3) در هر ماتره دو بول یا الفاظ استعال می  شود که سرعت هم تغیر میکند و نواختن اندکی مغلق میگردد .

در دایره (4) سه بول یا الفاظ در یک ماتره جا داده شده است   که نواختن اندک اندک مشکل تر و سریع تر میگردد.

همین طور مروج است که چهار بول یا الفاظ در یک ماتره جا داده میشود  که طبعاً سرعت سریع تر میگردد و نواختن مغلق تر .

که بدون شکل قرار نوشته زیر بول ها درهر ماتره جا بجا گردیده است.

دها دهین دهین دها  ........... دها دهین دهین دها .......... دها تن تن نا .......... تا دهین دهین دها --------------------------- x

تا دهین دهین دها   ..........  دها دهین دهین دها ..........   دها تن تن نا ......... تا دهین دهین دها ----------------------------2

دها دهین دهین دها ..........  دها دهین دهین دها  .......... دها تن تن  نا ......... تا دهین دهین دها --------------------------- 0 خالی

دها دهین دهین دها .......... دها دهین دهین دها  .......... دها تن تن نا .......... تا دهین دهین دها  ---------------------------3

به طورخلاصه تر  :

                                    1                              2

 دها ......................... دهین --------------- دو ماتره  با یک بول

دها دها ....................دهین دهین ----------- در دو ماتره دو بول

دها دها دها ............دهین دهین دهین -------- در دو ماتره سه بول

دها دها دها دها ......دهین دهین دهین دهین ----- در دو ماتره چهار بول

تا 64 بول در یک دور دایره تینتال کار می شود که معادل است با  تاکت شصت وچهارتایی در موسیقی غرب .

اما  طبله نوازان ماهر در مسابقات و رقابت ها تال ها را  مغلق تر از بالا هم ساخته میتوانند ، بدین معنی که در دو ماتره سه بول یا در سه ماتره پنج بول وهمین طور مغلق و مغلق تر می شود یا  بنام سکته سازی یا کوتاه سازی یا    syncopation  هم در طبله نوازی مروج است.

 

سُر کردن طبله : کاتی یا زیر معمولا در ( سا) بالا یا کهرچ خواننده سُر می شود . در صورتیکه محیط کاتی کلان باشد ممکن وقت سر کردن تسمه بسکلد یا پوست پاره شود . در این صورت کاتی یا زیر به سُر های پنچم یا په میزان میشود . اما در صورتیکه کدام راگ بدون پنچم باشد باید به سُر مدهم یا مه سُر شود . اینکه چرا کاتی در پنچم یا مدهم سُر میشود یک بحث محاسبوی  فزیک صوت است  . به این معنی که هر سُر دارایی اهتزاز معین در ثانیه است .  مثال    S=240f/sec , R=270f/sec, G=300f/sec , M=320f/sec,P=360f/sec ,D=400f/sec, N=450f/sec, S=480f/sec

حالا اگر قیمت صوتی هر سُر را تقسیم قیمت سُر ( سا) بکنیم  حاصل آن اعداد کسری میباشد ،   اما بانهم دیده میشود که حاصل  سُر های پنچم و بعد مدهم به عدد یک نزدیک تراست  فقط  دلیل همین است . اما بم طبله معمولا ً به سُر پنچم یا مدهم  میزان میشود

بخش طبله یا ضرب نوازی بحث طویلی است . تنها اگر تال تینتال تا آخیر معرفی شود ایجاب چندین مقاله را می نماید . که درصورت پیدا کردن وقت ادامه خواهد کرد.

نوت : برای آواز انسان نباید بی سُر گفته شود اما میتوانیم کم سُر بگویم یا عکس آن ، طور مثال وقتی یک آواز خوان آواز سُر (سا) ادا کند اگر صد در صد  آوازش پوره 240 فریکونس بر ثانیه باشد و همینطور در همه سُر ها آوازش سُر مطلق است . اما کسانی که آوازش طورمثال 235 یا برعکس 245 فریکانس بر ثانیه باشد آواز کم اثر است و شنونده عادی برآهنگش بی تفاوت می شود. اما کمله بی سُر فقط برای آواز زاغ ، مرکب وغیره گفته میشود که بی طنین است.

 

آدرس برقی sediqqiam@yahoo.com ……….


June 24th, 2010


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
مسايل هنری