اگر آب و هوا در افغانستان راه نمونه یی را که آوردیم دنبال کرده باشد، می توان به یک سلسله حادثه های زیر اشاره نمود. هنگام دوران پلیستو سن بالایی،  Upper Pleistocene ( از دید گیتی شناسی یا جیو گرافی دوره یی را گویند که در آن کان ها و مواد معدنی شکل گرفتند. این دوران، میان یک میللیون و ششصد و چل هزار سال تا ده هزار سال پیش را در بر می گیرد. شاخص عمده اش دگرگونی شدید در درجه حرارت است . هم چنان در این مدت دوران یخچال ها را می توان دید. در این دوران، شکل های گونه گونه انسان نمایان به میان آمدند و نابود گردیدند. این کلمه از واژه های یونانی پلیستوس به معنا بسیار و کاینوس به معنای نو، ترکیب شده است. طرزی ) سرزمین های پایینی افغانستان با مقایسه امروز سرد تر بوده اند ـ ممکن در تابستان پنج س. گ کم تر. در شمال مانند امروز هم چنان خشک بوده و  رطوبت کم تر. اما، درساحه های جنوبی ممکن باران بیش تر و موثر تر بوده و ساحه بیش تری را با جنگل پوشانیده باشد. کوه ها از یخ پوشیده و زیست در آن ها ناممکن بوده است. با ورود دوران هولوسن Holcene یخچال های آب شده درجه گرما بالا تر رفته و ساحه های جنوب به شدت خشک شدند - بی آب تر از امروز. با آن هم در هزاره ششم پیش از عیسا، اقلیم تر تر از امروز گردیده و زمینه را برای رویش گیاه ها و زیست چارپایان فراهم کرده است. در هزاره سوم پیش از عیسا، دور خشکسالی آغاز گردیده و تا ۵۰۰ پیش از عیسا، دوام یافت. پس از آن وضع اقلیم حالت کنونی را به خود گرفت و هم چنان ادامه دارد. در جریان دگرگونی های اقلیمی، زمین  تغییر های  شکلی را به خود دید، تا دورهه های ثبات اقلیمی.

به هر روی، این دید عمومی تاریخ اقلیم دراین ساحه، مورد پذیرش همه و یا کار برد در همه ساحه ها نیست. به صورت نمونه، رایکزRaikes  در سال ۱۹۶۷، به این باور دست یافت که درسطح پایینی در شمال شرق، دگرگونی های عمیقی در چگونگی آب و هوا یا اقلیم از پنج هزار سال به این سو رخ نداده است و این تغییری را که ما در وضع گیاه ها و افزایش بیش تر دشت و صحرا شاهدیم، ناشی از کردار ها و فعالیت های انسانی است تا اقلیمی. آن گاهی که مقدار زیاد علف و چوب برای سوخت و چرا و بعد زراعت مورد استفاده قرار گرفت، کاهش موقتی قابل توجه یی در ریزش باران در دشت های کم علف و نیمه دشت رخ داد که باخویشتن مصیبتی به همراه آورد. زمین مورد بهره برداری، بیش تر خراب شد و شوره زار ها گسترش یافته و بارش بعدی نتوانست تا باروری زمین و رویش گیاه ها به همراه داشته باشد. اثر کردار و عمل انسانی را حتا می توان در دوران تاریخی با دگرگونیی که در سیستان، کرانه ها و پایانه ها یا پایین آب دریای هلمند رخ داد، مشاهده کرد. دراین ساحه، زمانی زراعت و سبزی کاری، به اثر شبکه آبیاری گسترده همه جا موج می زد. به این دلیل، الکسندر بزرگ ارتشش رادر مسیر همین دریا رهبری کرد. این وضع، تا یورش مغول در سده سیزده و چارده که تمام شبکه آبیاری را ویران نمود، ادامه یافت. (فیشر، ۱۹۷۳ Fischer). بعد، این شبکه بار دیگر ترمیم نشد و این ساحه به شوره زاری بدل شد که تنها گروه کوچک مردم را تغذیه می کرد. ممکن دلیل این کار بی نظمی اجتماعی بوده باشد و یا این که باروری زمین در نتیجه تخریب عادی و طبعی در این دوره که کشت بر هم خورد، سیر نزول داشته است و یا حاصل گسترش بیش از اندازه شبکه آبیاری که در گذشته صورت گرفته بود، می باشد. به این ترتیب گفته می توانیم که گسترش بیش تر دشت ها، حاصل دگرگونی اقلیمی نی، بل تغییری که در کارکرد انسان رخ داده است. می باشد. (همین اکنون حکومت افغانستان تلاش می نماید تا به وسیله شبکه آبیاری گسترده در وادی هلمند، دگر گونی هایی به میان آورد. اما، از همین اکنون با مشکل  شوره زده گی زمین رو به روست) 

وایت، Whyte در سال ۱۹۶۱، بیان داشت که گمان نمی رود که افزایش رطوبت و باران در منطقه خشک بر اساس این  شایعه که چنین چیزی جز خوی و خصلت دروه اتلانتیک است، در این جا رخ داده باشد. برید وود، Braidwood در سال ۱۹۵۸، این مساله را که نمونه یگانه یی در دوران پربوریال Preboreal ( این دوران به زمان پس از پایان یخچال به کار می رود. این مدت میان ده تا نه هزار سال پیش را در بر می گیرد. این دوران را می توان زمان گسترش جنگل های چنار و ناژو خواند. طرزی. ) تکرار می شود، زیر نشانه پرسشی برد.  چنین به نظر می آید که در این جا تنوع محلی رخ داده است. به صورت نمونه ویتا فینزی   Finzi  در سال ۱۹۷۹، یاد آور شده بود که در دوران پلیستوسن، شمال شرق ایران  وضع و شرط دوره ریزش شدید باران، همانند طوفان،  را از سر نگذرانده و تجربه ننموده بود. خلاف آن، باران های پی هم، به شدت کاهش یافت و باران های سنگین و کوتاه مدت جای آن را گرفتند. این حالت مدت زیادی دوام یافت.

آن گونه که دیدیم، در مورد افغانستان داده ها و رقم های کمی وجود دارند، اما، گودی Goudi در سال ۱۹۷۳، نشان داد که در شمال غرب هند که آخرین مرحله دوران خشکی در پایان دور پلیستوسن که تاریخش به ۵۶۰۰ سال پیش از عیسا و یپش تر از آن می رسد، به سر رسیده است و هم چنان بوسر، این امر را برای شرق نزدیک و ایران همسان  می داند. بریسون Bryson و بیررایز Baerreis در سال ۱۹۶۷ نشان داد که ممکن نیست تا اقلیم در وادی سند، و بلوچستان در هنگام نیمه دور دوم اتلانتیک، تر تر بوده باشد.  

به ساده گی نمی توان تاریخ اقلیمی به دست آمده از افریقا و شرق نزدیک را در مورد افغانستان به کار برد و برای به دست آوردن کاملش باید باستانشانسان و دیگرانی که به این مساله علاقه دارند، انتظار بکشند. با آن هم از آن جایی که بخش زیاد تبصره ها در مورد بررسی های بوسر، بر این خط تمایل دارند که دگرگونی های اقلیمی  کوچک پنداشته  شود، بحث بعدی ممکن است در این خط سیر نماید که گونه گونی تغییر آب و هوا را در درجه بالاتری نشان دهد.

سرچشمه های طبعی برای گذران زیست و هستی

شاهد هایی که در مورد دگرگونی آب و هوا به دست آمده اند، نمایشگر این درستی اند که کم از کم از ۵۰۰ پیش از عیسا، و ممکن پیش تر، تغییر زیادی در تنوع اقلیمی، با آن که ممکن زمان کمی  خشکی و یا تری بیشتری رخ داده باشد، به میان نیامده است. به این گونه می توان با بررسی وضع کنونی به چگونگی حالت در گذشته دور دست یافت. می توان یادآور شد که در افغانستان در آن گذشته، اقلیم سرد تر، خشک تر بوده است و یا گاهی رطوبت بیش تر. از سوی دیگر، وضع کنونی را می توان به حیث شاخص نیز به حساب آورد.

در افغانستان مانند دیگر کشور های رو به رشد، به مشکل می توان به رقم های قابل باور دست یافت. با آن هم      ژ. هوملوم J. Humlum  جیوگرافی دان دنمارکی در سال ۱۹۵۹، یک تصویر کامل از آگاهی های کنونی را در مورد گیتی شناسی این کشور، به دست داده است. لویس دوپری، به تازه گی کتابی را نشر نموده است که در برگیرنده رقم های مهم در مورد افغانستان کنونی می باشد که بخش زیاد داده ها را ما از آن بر گرفته ایم. (ل. دوپری، ۱۹۷۳.)

هردو، دوپری و هوملوم، تقسیم بندی منطقه یی کشور را بر اساس  رابطه آن ها  با آب و هوا و نمای شکلی، نموده اند. در این جا ما برخی دگرگونی های پیشنهادی دوپری را پذیرفته ایم. این را می توان در (شکل شماره یک. شش) دید. نقشه های عمومی، بخش سرسبزی، اقلیم و ساحه های برجسته را در (شکل شماره یک. هفت.) مشاهده نماید.

در شکل شماره یک. شش. ما شاهد سیزده محیط زیست هستیم. این بخش بعد به پنج حصه جداگانه که در نقشه به شکل سایه دار نشان داده شده، دسته بندی شده اند. اول کوه های بلند بدخشان، نورستان، گذرگاه واخان و کوه های مرکزی. پس تر، کوه های شمال و جنوب همراه با دامنه هایی که در کوه های مرکزی خزیده اند، می آید. زمین های هموار ترکستان، سطح پایین هرات ـ فراه و دو وادی مهم با دریا هایشان و در آخر، دشت ها و صحرا هایی در شمال و جنوب هلمند.

کوه های بلند

بدخشان و نورستان زمین های کوهستانی اند که در غرب توده بزرگ پامیرها، افتاده اند. امرز مرز های بین المللی، پامیر ها را میان روسیه ( حالا تاجیکستان. طرزی)، چین، پاکستان و افغانستان تقسیم نموده است.  اما، این مرز ها هیچ گونه برجسته گی اصلی را به همراه ندارند. می بایست گذرگاه واخان و گره گاه پامیر را جز ساحه گسترده تر منطقه پامیر  بخوانیم.

منطقه پامیر در سطح بلند قرا دارد. بخش زیادش دارای بیش تر از سه هزار متر بلندی دارد. قله های  جداگانه اش تا ۷۶۲۰ متر بلندی. در بالاتر از پنج هزار متر، برف همیشگی حضور دارد و سفر در وادی هایش به وسیله یخبندان  و دره های عمیق  به شدت دشوار می باشد. واخان، بدخشان و نورستان در سرشیبی تندی قرار دارند و حلقه پیوند کوهی را میان پامیر و کوه های مرکزی می سازند. کوتل ها و گذرگاه های تابستانیش راه را از آن چی اکنون به نام پاکستان یاد می گردد، و هم چنان استپ های تاجیکستان، از میان بدخشان با گذر از پامیرها به آبریز تاریم Tarim ( آبگیر بزرگی است در شرق کاشغر در چین که از دریایی به همین نام آبیاری می شود. طرزی) و چین، پیوند می دهد.

در تمام این ساحه ها، اقلیم وضع گزافه گونه یی دارد. به این معنا که در زمستان درجه گرما تا زیر صفر می رسد، اما، در روز های تابستان گرما تا ۲۶ درجه س. گ یا برتر از آن بالا می رود. (نگاه کنید به شکل شماره یک. هشت). در این جا اقلیم به شدت زیر تاثیر بلندی ها و ارتفاع ها زمین از سطح بحر، قرار داشته  می باشد. به همین دلیل تنوع زیست را می توان شاهد بود. بخش کوهستان از دید جیوگرافی به شدت پیچیده است و از گونه گونی زیادی بر خوردار می باشد. این جا زیر فشار و حرکت شدید در جریان تشکل سلسله کوه های همالیا، قرار گرفت. در نتیجه، سبب درهم ریختن قشر بالایی کوه ها گردید. با آن که در این جا ما شاهد تنوع ساختار کوه ها هستیم، اما، شکل مسلط همانا بخش نازک می باشد. در بخشی از دره ها می توان رسوب لای هایی را دید که از بستر دریاچه های یخبندان شکل گرفته است. این امر، زمین را در بخش دامنه کوه ها برای کشت و زراعت بارو ساخته است.

ساحه هایی در کوه های مرکزی تا  ۲۷۰۰م. بلندی دارد و در بخشی از جای ها، قله ها تا ۲۷۴۰ و  یا  ۴۱۸۰ م. بلندی دارد. بخش شرقی این سلسله، بلند تر از بخش غربی می باشد. در این کوه ها، گذر گاه ها یا کوتل هایی وجود دارند که از آن میان شِبَر و سالنگ پر اهمیت اند. بار دیگر باید یاد آور شد که بلندی ها نقش مهمی را نی  تنها در دگرگونی آب و هوا دارد، بل بر اندازه ریزش باران نیز اثر وارد می نماید. با آن که این ساحه سرچشمه دریا های مهم این کشور چون: کابل، هلمند و هری می باشد، اما، مقدار بارنده گی و چراگاه ها و سرسبزی طبیعت در آن کم می باشد. در جدول شماره دوم، که از اثر سال ۱۹۷۳، دوپری گرفته شده، بخش های طیبعت سرسبز در کوه های مرکزی و نورستان نشان داده شده است.  این جدول را در مورد بدخشان و پامیرها نیز می توان به کار برد. بخش های جنگلی سرچشمه خوبی برای جمع آوری غذاها از یک سو و وجود جانداران برای شکار می باشند . به باور دوپری، در دره پنجشیر، جنگل ها در سده ششم عیسایی بریده شدند. (دوپری. ۱۹۷۳.)  در بخش پایینی، زمین را برای کشت آماده ساختند. بستر دره و کناره های دریا، زمین  خوبی را برای کشت، امکان شکار و گرد آوری میوه و ترکاری فراهم نموده است. در بخش های بالایی چراگاه های پـُرباری در هنگام ماه های تابستان، وجود دارد. می توان بیان داشت که تمام این منطقه، جای مناسبی برای چرا و زیست با هم در هنگام دگرگونی انسان در خط تکامل و روند مطابقت با وضع و شرط های محیطی، به حساب می آید.

 در بخش های کوهستانی، جای هایی انباشته از معدن و  کان می باشند. برخی از این ها، برای زیست انسان در دوران پیش از تاریخ، از اهمیت ویژه یی بر خوردار بوده اند. برای نمونه سنگ آهن در کوه هایی که در دور دیونیان Devonian شکل گرفتند، یافت می شود. (در دانش گیتی شناسی به دوری گفته می شود که به بخش چارم پالزویک، تعلق دارد. این دور میان ۴۰۹ میللیون تا ۳۶۳ میللیون سال پیش را در بر می گیرد. در این دور، ماهیان فراوان وجود داشتند. اولین جانداران دو زیستی خاکی ـ آبی، به میان آمدند. درهمین دوران، اولین جنگل ها نیز از زمین قد کشیدند. این واژه به دوری که معدن ها و کان ها نیز تشکل یافتند، به کار می رورد. طرزی) و پرمیان Permian (در جیولوجی بخش اولی شکل گیری معدن ها و کان ها را می گویند. این دور، میان ۲۹۰ تا ۲۴۵ میللیون سال پیش را در بر می گیرد. آب و هوا در این دور داغ و خشک بوده است. در این دور، شاهد نابودی آبزی های زیادی بوده است. این واژه از منطقه پرم در روسیه گرفته شده است، زیرا نشانه های زیادی از اثر های این زمان، در آن دیده شده است. کاربردش در سده شانزدهم، آغاز یافت. طرزی) در شمال شرق کشور به ویژه در دورادور کابل، دیده می شود. هم چنان مس در این ساحه همراه با سرب یافت شده اند. گوهر ها و سنگ های بهادار و قیمتی مانند: نقره، یشم و یاقوت در بخش های کوهستانی وجود دارند. مهم ترین سنگی را که انسانان پیش از تاریخ از این جا مورد استفاده قرار دادند، لاجورد بدخشان می باشد.

کوه ها و تپه ها

سراشیبی کوه ها و تپه های بلند درجنوب هندوکش، از کابل شروع و از سوی شمال شرق به جانب جنوب غرب فرود می آید. این را می توان منطقه انتقالی سطح بلند میان کوه ها و زمین های خشک کنار دریای سند، دانست. در ساحه کابل می توان وادی های کوهی متعدد از آن میان: وادی کابل، دره کوهستان ـ پنجشیر و دره غوربند، دید. این جا از گذشته های دور محل زنده گی و زیست بوده اند. در مرز جنوب غربی کوه های کابل، دریای کابل، دره ژرفی را کنده و راهش را به سوی وادی هموار جلال آباد، می گیرد. وادی های کم عمق همانند دیگر در دل کوه های وادی سند راه باز نموده به سوی جنوب تر می خزند.

در هنگام زمستان، در بلندی ۱۸۰۰م. برف همه جا را می پوشاند و درجه گرما به صورت عموم در تمام منطقه پایین تر از صفر می رسد و باد سوزنده یی می وزد و با خویش سرمای بدی را به همراه می آورد. در روز های تابستان درجه حرارت در بلندی ۲۱۰۰متر، میان ۱۳ تا ۱۸ س. گ. سیر می نماید. جلال آباد به صورت عادی گرم تر است و گرمای متوسط  در ماه جولای به ۳۳ س. گ. می رسد و این درجه در زمستان به ۷ س. گ پایین می آید. هر قدری که به سوی جنوب بروید درجه حرارت بالا می رود، (نگاه کنید به شکل یک. چار) ولی با آن هم درجه حرارات در کندهار به صفر نزدیک می گردد. هر قدری که از کوه های مرکزی به طرف جنوب غرب برویم به همان اندازه، زمین های سبز و دشت های کم علف به نیمه دشت ها بدل می گردد.

در آن جای های که دریا ها از کوه های هندوکش سر می زنند، امکان برای کشت آبی و چراگاه های فراوان وجود دارد. تمام این بخش برای فعالیت دامداری و گله داری مناسب است. بلندی های با ارتفاع ها گونه گونه، زمینه رابرای تهیه غذا های متنوع که گردآوری و یا تولید شوند، فراهم می سازند. وادی ها و دره های پرپهن در شمال شرق محیط مناسبی را برای کشت آبی و للمی و دسترسی به منبع های متعدد طبعیی آماده ساخته است.

تپه ها و کوه های دارای بلندی کم در شمال، سطح مرتفع مناسبی را به گونه دشت های سرسبز و بی جنگل می سازد. کوه ها تنها زمین کم عمق و پر جغله راشکل داده اند. اما، در دره های پایین سیلاب ها زمین را بارور می سازند. دریا های اندراب و سرخاب دره های ژرف و پر پهنی را ساخته، کندز را از  راه این دره ها، به کوتل شبر در کوه های مرکزی پیوند می زند. در بخش های دیگر افغانستان، اقلیم خشک بوده و درجه حرارت در جای ها گونه گونه و هم چنان میان تابستان و زمستان تفاوت زیاد دارد. به ترین جای برای سکونت انسان دره هایی اند که در میان شان دریا ها سیر می نمایند. این جای ها خاک خوب و آب فراوان برای زیست جانداران و گیاه ها و هم چنان کشت، فراهم می دارند. با آن هم، منطقه های بلند، چراگاه ها داشته زنده گی ساده و ناداری را می توان به وسیله کشت للمی، شکار و گرد آوری میوه و دانه، به پیش برد.

در دامنه های کوه های جنوبی و شمالی، به ویژه در ساحه کابل کان های آهن، مس و دیگر و دیگر... را می توان یافت. از سوی دیگر، این ساحه ها با کان هایی که در دل کوه های بلند قرار دارند، نزدیک اند. از جانب دیگر قرابتی با کان های نمک و گچ نیز دارند.

زمین های هموار و کم ارتفاع     

کوه ها و بلندی ها در شمال، جایشان را به زمین های هموار و خشک می دهند. دریا ها در بخش هایی از ترکستان جریان می یابند و در پایان آب، آرام آرام در ریگزار ناپدید می گردند. به هر حال، رسوب ها و لایه هایی که خصوصیت باروری دارند و از دشت های کم آب و علف روسیه به وسیله باد های تند به زمین های هموار و دامنه های کوه ها پف می گردند، اگر با شبکه های  آبیاری همراه گردند، به ترین خاک حاصلخیز به حساب رفته به درد کار ساختمان ها نیز می خورند. هر قدری که از کوهستان به زیر بیاییم، زمین سنگی و جغله دار جایش را به دشت های ریگدار می دهد. در برخی جای ها تپه های  ریگ روان و میدان های ریگی، وجود دارند. اقلیم به شدت دگرگون پذیر است، زیرا زیر هجوم سخت باد های تندی که از شمال و غرب می وزند، قرار می گیرند. در زمستان، هوای سرد یک امر عادی است، اما، گاه گاهی گرما به ۱۸ درجه س.گ. می رسد. گرما در روز های تابستان شدید است و تا ۴۰ درجه س. گ می رسد، اما، در شب ناگهان پایین می افتد. باران کم است و به زودی بخار می گردد.

 زمین های هموار در فراه ـ هرات خوشگوار تر است. این بخش را می توان ادامه فلات ایران دانست و تپه های دارای بلندی کم، آبگیرها و دره ها در آن فراوان اند. باران کم است (در هرات سالانه تا ۱۸ س.م می رسد) و درجه گرما از شب های یخ زده در زمستان تا روز های به شدت گرم در تابستان (گاهی تا ۴۵ درجه س.گ.) سیر می نماید. خاک تپه ها کم بار و سنگی است و در بخش های غربی نمکزار و پرلای است. 

در هر دو جای چراگاه ها برای دام وجود دارند، اما، بسیار کم اند و تنها در کنار دریا ها به گیاه و علف فراوان می توان دست یافت. رویهمرفته، جای مناسبی برای کشت و کشاورزی در صورت وجود شبکه های آبیاری، می باشد.

دریای آمو و وادی هلمند ـ سیستان

از این هردو دریای بزرگ، بهره برداری گسترده یی در جریان دوره تاریخی و ممکن پیش تر از آن هم، صورت گرفته است. هر دو، به آبگیر های خاکی می ریزند و به صورت عادی مورد تهاجم سیلاب های فصلی اند. در بخش پایانی مسیر دریای آمو در بخش افغانستان، دلدلزار و جبه زار است و از دشت های خشک، به وسیله شیب های کوچکی که آب آن ها به ساده گی تخریب می نماید، جدا می شود. در برخی جای ها می توان نمکزار هایی را دید. آبگیر سیستان تنها ۵۲۰ متر از سطح بحر بلندی دارد و می توان آن را پر از جبه زارهای سنگی و دریاچه هایی با آب شور و تغییر یابنده دید. بخش زیاد این آبگیر به وسیله گل و لای پوشیده و در آن ریگ و جغله هایی که از دوران دریاچه های پیشین باقی مانده اند، یافت می گردد. خود وادی هلمند از دشت ها به سوی شمال و جنوب به وسیله بریده گی ها، و آن جای که کشت نشده، با گیاه های کوتاه، جدا می گردد.

دریا ها و دریاچه های آبگیر سیستان، دارای ماهی و پرنده گان وحشی می باشند. این ها سرچشمه خوبی برای مواد غذایی به حساب می آیند. از این دریا ها می توان برای   شبکه آبیاری بهره گرفت. از سوی دیگر سیلاب های متناوب خاک پــُرباری را برای کشت فراهم می نمایند. با آن هم، اقلیم به شدت خشک و گرم، راه را برای تبخیر سریع باز می نماید و شبکه آبیاری نامناسب، زمینه را برای شکل گیری شوره زار که برای کشت مساعد نیست، هموار می سازد.

دشت ها

دشت سنگی بخش غربی که به نام دشت مرگو یاد می شود همراه با دشت جنوبی که ریگستان نام دارد، به دو سوی دریای هلمند، قرار دارند. این دو را می توان دشت های کامل خواند که در آن ها سبزی عادی و طبعی سر نمی زند. در آن ها تنها شترخار یافت می گردد و بس. با وجود شب های سرد، درجه گرما در روز به ۴۵ درجه س. گ. یا بالا تر می رسد. در جنوب ریگ های روان که به صورت دایم بر بستر سنگی جریان دارند، زیاد می باشند. در شمال ریگ کم تری  وجود دارد، اما، این جا پر و انباشته از جغله های سیاه می باشد. هم اکنون این دشت ها، منبعی برای تغذیه انسان و چارپایانش نمی باشند.

حالت کنونی شیوه های زیست

شیوه های کنونی زیست، به صورت عادی نی تنها در میان گروه های مربوط به محیط های گونه گونه، تفاوت دارد، بل در میان گروه هایی با تاریخ های فرهنگی نا همرنگ، نیز جریان دارد. ما در این جا سر آن نداریم تا به شرح دقیق  قومی در افغانستان مدرن دست بیازیم. باشنده گان کنونی مخلوطی از مردمی اند که به افغانستان در زمانه های متفاوت کوچینده اند. دو گروه بزرگ مردم همانا پشتونان و تاجیکان اند که هردو به زبان هند و اروپایی سخن می زنند. پشتونان گروه مسلط در حنوب هندوکش اند و تاجیکان به صورت عموم در شمال شرق. گروه مهم دیگر زبانی، ترکی است که بخش زیاد به وسیله بازمانده گان مغولان که در بخش های شمال زنده گی می کنند، گپ زده می شود. مغولان هزاره که در کوه های مرکزی زیست می کنند، نیز به زبان هند و اروپایی حرف می زنند. هم چنان در این سرزمین گروه های قومی و یا زبانی دیگری نیز وجود دارند. در میان آنان نورستانیان، ایماق و بلوچ قابل توجه اند. شرح گسترده آن را می توان در اثر دوپری، سال ۱۹۷۳، دید. با وجود مردمان گوناگون و رسم و رواج های مختلف، هدف این فصل و پاره آن است که به نمونه های مهم شیوه زیست و گذران زنده گی، بدون این که به گروه ویژه قومی اشاره یی شود، بپردازد.

بخش زیاد مردم افغانستان در روستا ها زنده گی می نمایند. درسال ۱۹۶۰،  نود فیصد در ده ها زنده گی می کردند و ۱۵ درصد به شکل کوچی و یا نیمه کوچی گذران می نمودند. برای باستانشناسان جای خوش بختی این است که  ابزار کار مدرن برای کشت و زراعت به تازه گی در افغانستان رایج شده است.. هوملوم  Humlum درسال های ۵۰ ع. در اثر بررسی های محلی داده های جالبی را در کتابش گرد آورده است. او از شیوه های زیست و گذرانی سخن می زند که می توان آن ها را با راه و روشی که در پیش از تاریخ مروج بوده است، مقایسه کرد. از آن جایی که تنوع و گونه گونی زیادی در شیوه زنده گی مردم، به شمول کوچیان، شکارچیان، گردآوران مواد غذایی، کشتگران و باشنده گان شهری وجود دارد، از جمع بندی آن می توان به نمونه های شیوه زنده گی در پیش از تاریخ دست یافت. لشنیک، ۱۹۷۳، Leshink به این باور است که در افغانستان همانند بلوچستان و  وادی سند، نظام کار برد و استفاده از زمین در زمان کنونی، در جریان چند میللیون سال دگرگونی نپذیرفته است.

در بخش اولی که در مورد اقلیم سخن زدیم این امر را روشن ساخته است که در افغانستان، منبع آب عنصر مهم و تعیینگری را برای تهیه غذا و گذران زنده گی برای انسان می سازد. این امر نی تنها بر کشت و کشاورزی اثر وارد می نماید، بل بر دام داری، شکار و گردآوری غذا تاثیر نیرومندی به جای می گذارد، زیرا وجود چارپایان و گیاه ها به آب بستگی دارد.

کشت و زراعت

آن گونه  که گفته شد، هفتاد و پنج در صد باشنده گان افغانستان، ساکنان بخش  روستاها یا دهکده ها اند و  بخش زیاد شان گذران زنده گی شان را از راه کشت و زراعت، مهیا می سازند. هرگاه نگاهی به بخش های مهم زیر کشت در کشور بیندازیم، متوجه می گردیم که در همان جاها، بیش تر مردم قراردارند.(شکل. یک. نه) تاحال نقشه دقیق توزیع نفوس وجود ندارد، زیرا تا اکنون احصاییه باشنده گان بر پایه تخمین های حکومت ها بنا یافته است. جای شگفتی نیست هر گاه ببنیم که اول از همه این ساحه ها در منطقه های سطح های هموار و یا دامنه کوه ها قراردارند و دوم این که بخش زیاد شان در کنار دریا ها و یا واحه های نزدیک به آن ها وجود دارند. وضع و شرط برای زراعت در این ساحه ها تا اندازه زیاد همسان اند ـ وجود نیاز های لازم برای کشت. بخش زیاد زارعان و کشتکاران در این کشور، از دو شیوه آبیاری همانندی، به استثنای برنامه های مدرن در کنار دریاهای آمو و هلمند، کار می گیرند.

در جنوب و غرب کوه های مرکزی، شیوه کاربرد کاریز یا قنات، استفاده گسترده دارد. (نگاه کنید: شکل یک. ده). کاریز همان جوی زیر زمینی است که از آب زیر زمین نزدیک تپه های همجوار کوه ها بهره برداری نموده آن رابه واحه های پایین می راند. (هوملوم، ۱۹۵۹). برخی از کاریز ها ی تا ۳۰ ک.م. درازی دارند. کاریز هایی به درازی ۸ تا ۱۶ ک.م. فراوان وجود دارند. این راه زیرزمنی، به وسیله دست و ابزار ساده کنده می شود. پیش از آن در سطح زمین، با کندن غار هایی و ریختن مواد کنده شده در دورادورش آن را نشانی می نمایند. این کاریز ها را می توان درتمام ایران، بلوچستان و پاکستان یافت نمود. هیچ کس آغاز تاریخ استفاده از آن را نمی داند، اما، روشن است که در زمان هخامنشیان و ساسانیان از آن ها بهره گرفته می شده است.(انگلیش، ۱۹۶۶). ابزار های کار که برای کندن این کاریز های به کار می روند، بسیار ساده اند. همه چیز بسته به توانایی و مهارت کاریزکنان برای راندن این آب های زیرزمینی  به سوی واحه های زیست دارد. آن گاه که آب به واحه وارد گردید، به وسیله جوی های کوچک، برای آبیاری استفاده می شود.

شیوه دوم استفاده از آب را می توان بهره برداری از دریا ها خواند. آب دریا را به وسیله بند های ریگی و سنگی کوچک در بالا آب گرد آوری شده و سپس به جوی ها رانده می شود.  آب بر اساس قاعده سیر از بالا به پایین، وارد کشتزار می گردد. در بخش های کوهستان، در همان بخش بلندیی که آب جمع می گردد، نگه داری شده سپس به وسیله شبکه جوی ها به کشت های پایین سوق داده می شود.(نگاه کنید: شکل، یک. یازده). این شیوه بهره برداری نی تنها در دریا هایی که در زمین های هموار جریان دارند، به صورت گسترده یی به کار می رود، بل در دره های کوهی کوچک نیز مورد استفاده قرار می گیرد. آن ها را می توان در تمام دامنه های سراسر کوه های همالیا دید که راه به سوی شرق باز می کنند. چنین به نظر می آید که گروه های کوچک مردم پیش از تاریخ که در دره های پــُردریا به سر می بردند از همین شیوه آبیاری بهره می گرفتند. با آن هم در وادی دشت هلمند، شبکه آبیاری بزرگی که باری وجود داشت، به یاری گسترده مردم که در سراسر وادی زنده گی می کردند، برای ساخت، تقسیم آب و بهره برداری از آن نیاز بود. در این راه، گله داری، نگهداری و مراقبت از این شبکه آبیاری به شدت از اهمیت زیاد بر خوردار بود، زیرا فصل های سیلابی خرابی زیادی را در شبکه آبیاری سبب می شد. در شمال، خود دریای آمو و شاخه های دیگرش  نیز برای ساخت و کارگیری شبکه آبیاری به شدت مورد بهره برداری قرار می گرفت. در این جا ترکیب خاک پر از لایه زرد و خاکستری رنگی است که وزش باد آن ها را از استپ های شمال به این جا می راند. این ماده به شدت بر باروری خاک می افزاید و از آن به ساده گی می توان جوی ها و بند هایی را برای توزیع آب ساخت.

غله ها و دانه های اساسی که در این زمین های آبی در جنوب کشت می گردند، گندم، جو، نسک، لوبیا و جواری می باشند. سه غله اولی در بهار و دو تای دومی در خزان کشت می گردند. درکنار این ها ترکاری، پنبه و دانه های روغنی و تاک، درخت های میوه دار و خربزه نیز زرع می گردند. در این جا نقش تاکستان ها بسیار مهم است زیرا انگور و کشمش یکی از قلم های عمده مال های صادری به حساب می آید. این ها را در پناگاه دره های کشت می کنند تا از شر گرما به امان مانده  و زمینه آبیاری برای شان میسر گردد. در بخش های این ساحه ها در کنار دریا ها برنج کشت می شود، این غله در کنار پنبه، گندم و نی شکر از اهمیت جدی برخوردار است. ترکاری و درخت های میوه دار در شمال و هم در جنوب، کشت می گردند. نسک، لوبیا و فاسولیا در سراسر افغانستان منبع مهم غذا به حساب می روند، اما، گندم در بالای این فهرست به حیث یگانه غله قرار می گیرد.

 با آن که این شیوه آبیاری اهمیت فراون دارد، اما، نباید کشت للمی را، به ویژه در کوهستان ها، فراموش نمود. گندم لیلمی یکی از اساسی ترین ماده غذایی به حساب می آید. هوملوم در سال ۱۹۵۹، گزارش داد که خود شاهد وجود این غله در بلندی سه هزار متری بوده است.

دهقانان با استفاده از ابزار کار ساده به کار کشت می پردازند. هوملوم در سال ۱۹۵۹، تصویر تمام نمایی همراه با جدول ها و عکس ها ترتیب داده است. پیش از آن که زمین قلبه گردد، آن را همراه با کنده چوب سنگین که به وسیله گاو نر کش می گردد، به روی زمین می دوانند تا توده های برآمده خاک، بشکنند. قلبه نیز به وسیله گاونر رانده شده و از یک کنده چوب (یوغ) که در نوکش تیغه آهنی (گاو آهن) قرار دارد، متشکل است. گونه های مختلف قلبه وجود دارند اما، هیچکدام  به عمق زمین راه باز نکرده و شیاری با چقوری کوچک بر زمین ایجاد می نماید. تخم را برروی زمین پاش می دهند و برای درو از داس استفاده می کنند. دانه را از کاه به وسیله راندن چارپایان به روی خرمن از هم جدا می کنند و یا به ساده گی با دست آن را انجام می دهند. بعد، آن را با شاخی یا چج باد می کنند. در مرحله آخر، آن را با غلبیل ساده از ریزه های کاه جدا می کنند.  این ابزار کار، درکنار بیل و کلند، همه ابزار کار کشاورز را می سازند. ممکن او غله را با آسیاب دستی آرد نماید، اما، بخش زیاد به وسیله آسیاب آبی، به آرد تبدیل می گردد. برای باروری زمین آن را شخم زده و یکسال یا دو سال در میان می کارند. این کار را آیش می گویند. بر زمین آیش، چارپایان و دام ها را برای چرا رها می کنند. این  کار با پاروی چارپایان ، بر باروی زمین می افزاید.

 کشاورزان ساکن و یا نا کوچ در واحه ها، دره ها و کوه ها هم چنان گله داری نموده دارای رمه و گله گاو و  گوسپند می باشند. این کار، نی تنها برای شان غذا تهیه می دارد، بل کالا و لباس، سرگین، تپاله یا تپی گاو برای سوخت و نیروی کار برای انتقال و امور زراعت فراهم می نماید. گاوان نر را برای شخم زدن و بردن بار در راه های کوتاه، کار می گیرند. آنان را در زمستان با علفی که برای این منظور کشت می کنند، تغذیه می نمایند. گله های گاو، شیر تهیه می دارند و در کنارش از بز که  با گیاه های خود رو تغذیه می نماید، بهره می گیرند. گوسپند مهم ترین چاروای خانگی در افغانستان، به ویژه شمال، به حساب می آید. این گوسپند است که پوست قره قلی را برای صدور به خارج، فراهم می نماید. در همه بخش های کشور، مرغداری معمول است. در این جا آن ها برای به دست اوردن غذا به گرد خانه ها می گردند و در کنار این که از پس مانده های تغذیه می نمایند، گوشت و تخم، این ماده حیاتی برای زنده گی را تهیه می دارند.

در کنار رمه و گله، از اسپ برای بار بردن در شمال کار می گیرند. در جنوب خر و قاطر نقش مهم تری دارند. از شتر برای سفر های دراز کار گرفته می شود. دراین جا هر دو نوع یک کوهانه و دو  کوهانه یافت می گردد.

 در بخش کوه ها، کوچ انسانان زیاد است. مردان در تابستان، گله و رمه خویش را برای چرا به جای های بلند می کوچند. زنان و پیر مردان می گذارند تا به کار کشت بپردازند. مردان با آمدن فصل سرما بار دیگر به زمین های هموار بر می گردند.

این گونه نظم گذران و معاش زنده گی در بخش کشت در همه جای های کشور رواج دارد و چگونه گی تنوع آن بسته به بلندی و منبع آب می باشد، اما، به صورت عموم به دور گندم و جو به حیث ماده های حیاتی متمرکز است و با آن ها می توان ترکاری را اضافه نمود. مواشی یک بخش مهم نظام کشت شمرده می شود. این هم بستگی زیاد به شبکه آبیاری و فن دارد.

غله ها را هم برای تبادله جنس به جنس  کشت می کنند. حالا از فروش آنها می توان پول نقد نیز به دست آورد. در برخی از ده ها کار دگرگون  سازی مواد زراعتی ونبدیل آن به مربا، شربت و دیگر و دیگر نیز آغاز شده است. در شمال پنبه، برنج، لبلبو برای تولید شکر و دانه های روغنی کشت می گردد. درجنوب نیز کمی پنبه، دانه های روغنی و انگور تولید می گردند. مواشی و گله داری پیش از نوشدن زراعت، رایج بود و به کشتگران ساکن فرصت می داد تا مال ها را از جای های دور نیز به دست آورند. کوچیان نقش مهمی را دراین تجارت بازی می کنند. جایگاه آنان در دوران پیش از تاریخ نیز در رده قابل توجه قرار داشته است.

چنین به نظر می آید که بدانیم که کدام بخش شبکه زراعت در گذشته، می تواند به درد وضع کنونی بخورد. این امر روشن است که ابزاری که اکنون استفاده می گردد، پیشرفته تر از دوران کشت در عصر آهن نیست. ممکن برخی غله هایی که اکنون مروج اند، برای گذشته گان نا شناس بوده باشند، اما، بسیار امکان دارد گه بخش زیاد آن ها به شکل وحشی، همچنانی که امروز وجود دارند، می رویده اند. واویلف، Vavilov در سال ۱۹۵۱، یاد آور شد که ساحه افغانستان و پاکستان جای و محل مستقل فرهنگی را در خط دانه ها و غله های گوناگون به ویژه ـ گندم، نخود و لوبیا می ساختند و همین اکنون هم نقش مهمی در شبکه کشت به دوش می کشند. هم  اکنون بخش مهم افغانان از گونه های ابتدایی گندم استفاده می کنند. شبکه ساده آبیاری از رود خانه ها برای بخش زیاد همبود های زراعتی در دوران پیش ار تاریخ مناسب بوده اند. اما، ساختن شبکه کاریز ها از دید فنی دشوار تر بوده است.

اگر ما این گونه فکر کنیم که نظام کنونی کشت، شباهتی با کار دهقانان پیش از تاریخ ندارد، یگانه شاخصی که می توانست ما را در این زمینه یاری برساند، رقم ها و داده های  سطح حاصل دهی  کنونی، و یا تعداد مردمی که همین اکنون از یک واحد زمین تغذیه می کنند، بود. با اندوه باید گفت که ما به رقم ها و داده های قابل اعتماد در این مورد، دسترسی نداریم. به هر روی، هوملوم، در بررسیی که از واحه پیرزاده که به وسیله کاریز آبیاری می گردد، انجام داده به این نتیجه دست یافته است که سطح حاصل دهی از ۴ هزار تا ۱۴هزار ک. گ در هر هکتار زمین فرق می کند. بررسی هایی که ازخاک صورت گرفت نشان می دهد که این سطح پایین حاصل دهی ناشی از نوع گندم ابتدایی و مرض ها می گردد، تا ناباروری  خاک. (هوملوم، ۱۹۵۹، ص.۲۲۹ تا ۲۳۱.)  فکر می شود که در دوران پیش از تاریخ نیز زارعان همین اندازه حاصل را به دست می آوردند.  میشیل، Michel در سال ۱۹۵۹، گزارش می دهد که در ولایت قطغن، در سال ۱۹۵۶، تولید گندم  رقم ۱۳  هزار ک. گ. در هر هکتار را نشان می دهد. این امر به دلیلی بوده است که از خاک پر بار کنار دریا بهر گرفته شده بود. هم چنان در آن جا از کود کیمیایی و شیوه آیش، نیز کار گرفتند.  هومولوم، در مورد کشت للمی به ویژه در بخش های بلندی ها به این باور است که دارای حاصل  دو تا چند بیش تر بوده است. هم چنان گندم للمی دارای پروتین بیش تر از گندم آبی است. میشل، در سال ۱۹۵۹، از حاصل بلند گندم های گونه گونه در کشت نمونه که در کابل صورت گرفت، سخن به میان می آورد. بر این اساس حاصل میان ۳۰ تا ۴۰ بوشل (هر بوشل برابر ۳۵ لیتر می گردد. طرزی) در هر نیم هکتار زمین بوده است.

کوچیان

 تمام دهقانان در افغانستان ساکن نیستند: گروه هایی اند که می توان به آنان کوچیان گله دار ناب گفت. در کنار آنان کسانی اند که کوچیگری فصلی را با کشت غله همراه می نمایند. برخی از گروه ها، درجه کوچیگری خویش را با اقتصاد متغییر و یا وضع آب و هوا همسان می سازند و مطابقت می دهند. برخی از گروه های فاصله کوتاه را سفر می کنند، در حالی که گروه دیگر تا هزار ک. م. راه میان چراگاه های زمستانی و تابستانی را می پیمایند. فردیناند، Ferdinand در سال ۱۹۵۹، دو گروهی جدا از هم را تشخیص داد: آنانی که در جنوب و غرب اند و آنانی که در شرق اند. این تقسیم بندی دایره گسترده فرهنگی را همراه با محیط، در بر می گیرد. در هر دو نمونه، می توان به کوچیان ناب و نیمه کوچی بر خورد. اما، در شرق گروه های دیگری هم اند که آنان در اساس کارگران فصلی اند که با گله ها نیز همراه اند. هم چنان گروه هایی که در ساحه معینی مانند جنگل های کوهی نورستان، حرکت می کنند.

آن گاهی که واژه کوچیان ناب را به کار می بریم، هدف این است که وسیله گذران شان گله های گوسپند و بز می باشد. این ها غذا، سوخت، مواد برای لباس، و پناه گاه تهیه داشته موادی را هم برای تبادله میان دهقانان و سوداگران در شهر ها تهیه می دارند. آنان از چراگاه های زمستانی به سوی چراگاه های تابستانی به بخش های کوهستانی واقع در کوه های مرکزی سیر می نمایند.(نگاه کنید به شکل یک. دوازده). با آن که چارپایان شان مواد لازم را تهیه می دارند، اما، این ها  نمی توانند آنان را خود کفا بسازد. به این گونه، با زارعان به تبادله می پردازند تا به ابزار و مواد تولید شده دستی و مواد غذایی دسترسی بیابند. بر اساس بررسی فردیناند، در سال ۱۹۵۹، کوچیان جنوب و غرب وابستگی کم تری به این گونه سوداگری دارند، نسبت به آنانی که در شرق و جنوب شرق حضور دارند. برخی از کوچیان را می توان سوداگران ابتدایی یا دوره گرد، با آن که گله داری هم می نمایند، خواند. بخش زیاد این گروه ها را می توان در میان کوچیان شرقی یافت و نقش مهمی را در اقتصاد افغانستان مرکزی بازی می نمایند. این ها مال را از پاکستان به داخل کوه های مرکزی، برای تجارت با دهقانان و دیگر کوچینان می آورند.(شکل. یک. سیزده). بخش زیاد این تجارت در چار روز بازار بزرگ در ساحه های چار ایماق در ولایت هرات صورت می گیرد. سوداگران لباس، شکر، چای و ظرف های فلزی می آورند و آن ها را در برابر پول و یا گندم، مسکه و چارپایان تبادله می نمایند.

در ساحه جلال آباد آن گروه های کوچی اند که زمستان را در خود وادی، برخی موقع ها در داخل خانه ها، نزدیک و یا درون دهکده ها  زنده گی نموده به کار های شاق در برابر دریافت تنها جای و نان، می پردازند. بعد در آخر بهار، به سوی ساحه های بلند می روند و در سر راه شان به درو دست می زنند. در برابر این کار، یک مقدار غله به دست می آورند و اجازه دارند تا مواشی شان در کشت درو شده به چرا بگذارند. این کار، بر باروری زمین نیز کمک می نماید. آنان تابستان را با گله شان در دهکده های مرتفع به سر برده و در هنگام خزان به جای های اولی بر می گردند. گله و رمه شان بیش تر از گاوان ماده، خر و هم تعداد کم گوسپند و بز مرغ متشکل است.

در کوه های شرقی نورستان نوع دیگر کوچیگری را می توان مشاهده کرد. در این جا، گله های بز همراه دارند. اینان در بخش پاینی جنگل ها به سر برده کلبه های سنگی، گلی با شاخه های درخت و کاه می سازند تا از گزند سرما به امان بمانند. در تابستان آنان خیمه های خویش را بار می زنند و به سوی بلندی ها پـُر درخت می کوچند. آنان در برابر مواد تولیدی مانند: شیر، پشم و چارپایان، می توانند گندم و دیگر مواد غذایی و سامان خانه  به دست آورند.

آخر نی اخرین در غرب و جنوب نیمه کوچیان اند که زمین خویش را می کارند و در زمستان در دهکده های ساکن به سر می برند. آنان پس از آن که زمین خویش را کشت کردند، در ماه های تابستان  با گله هایشان  به کوهستان می روند و هنگام درو باز می گردند. آنان در وقت هایی که باران فراوان ببارد، نیروی خویش را به کار کشت متمرکز می سازند و در زمانه های کم آبی،  به گله های خویش به حیث وسیله گذران بدیل، می پردازند. به این دلیل، در موقع خشکسالی، بر تعداد نیمه کوچیان افزایش به عمل می آید. (فردیناند، ۱۹۵۹، ص. ۲۸۷)

به مشکل می توان واژه گروه های مشخص را در مورد کوچیان به  کار برد، زیرا ایشان خویشتن را با تغییر وضع اقتصادی و محیط همسان می سازند. این امر، اما، روشن است که آنان نقش مهم را در اقتصاد زارعان ساکن  و هم چنان سوداگری دوره گردی، به دوش می کشند. بررسی شیوه زنده گی شان برخی اندیشه ها و دیدگاه ها را در مورد امکان رابطه میان دهقانان و کوچیان در گذشته به ذهن راه می دهد. به ساده گی می توان بیان داشت که اصل تطابق با محیط محل و امکان های اقتصادی، از تنوع و گونه گونی گسترده یی بر خوردار است.

 شکل به کارگیری پناه گاه ها نزد کوچیان و مردمان ساکن، رابطه تنگاتنگ با محل زیست و اقتصاد مردم، دارد. گروه های مختلف کوچیان از خیمه گاه های گونه گونه بهره می گیرند. برخی از پشم بافته شده، برخی از پشم بدون بافت، برخی روی پایه های چوبی قرار داده می شوند، برخی آن را به روی دیوار های کوتاه کش می دهند، گروهی از دیوار های سنگی کار می گیرند و دسته یی ستون های چوبی. مردمان ساکن نیز در کلبه های مختلف از غار گرفته تا خانه هایی از خشت خام، زیست می کنند. در کوه، از سنگ کار می گیرند و در ساحه های دشتی از خشت خام. آن چی که بسیار مهم است این امر می باشد که مواد ساختمانی محلی برای ساخت پناه گاه ها، صرف نظر از این که از کدام وسیله های فنی کار گرفته می شود، فراون وجود دارند.

در حالی که نمونه های عمومی گذران مردم را در افغانستان به بررسی گرفتیم، این را نباید فراموش کرد که این تنوع و گونه گونی پیوند نزدیک با محیط زیست دارد. نمونه می آوریم: در سیستان شکار چیان به صید ماهی و پرنده گان به حیث اساس خوراک خویش دست می زنند، در نورستان گرد آوری نبات ها و میوه های وحشی بخش مهم اقتصاد را می سازد. بار دیگر باید یاد آور شد که تقسیم بندی میان کشتگران ساکن و کوچیان از خط جدایی سرخ  نمی گذرد. گروه های مردم نظر به تغییر محیط محلی، آب و هوا و اقتصاد، شیوه کار شان را دگرگون می سازند.

فرصتی برای سوداگری و تجارت

موقع و جای جیوگرافی افغانستان برایش امکان های شازی با ساحه های مختلف می بخشد. به صورت عموم این کشور دارای کدام مواد طبعی یا نادر نیست، ولی در سال های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میوه های خشک و تر، قره قل، پشم خام و پنبه، قالین و کلیم و پوست گوسپند برخی از قلم های عمده صادراتی را برای خارج می ساختند. در برابر شکر و چای، تکه ها و رخت به کشور وارد می شدند.(ویلبور Wilbur  ۱۹۶۹) ما در جریان بررسی دیدیم که چگونه کوچیان گندم و چارپایان را در برابر مال های دیگر به پاکستان و آن سو تر می برند. هم اکنون این کشور مواد اولی را تولید و مال های تولید شده را وارد می نماید. این نمونه ممکن در گذشته های دور نیز جریان می یافته است. موقع جیوگرافی افغانستان آن را مورد توجه عادی در راه شرق و غرب و میان هند و شمال می ساخته است. در گذشت ها، راه ابریشم از شمال کشور از میان شهر بلخ می گذشته است. هم چنان خط دیگری از راه  خیبر، وادی سند را به شمال و شرق پیوند می داد.(شکل یک. چارده). در جنوب راه های متعدد از کنار کوهستان  مرکزی در مسیر راه کنونی به سوی کویته می رفت. خط دیگری  سند از راه غزنی به شمال شرق وصل می نمود و دیگری از راه کندهار و هرات به ایران می رفت. وادی هلمند پیوند جنوب را از کوهستان مرکزی به سیستان فراهم می نمود و با گذر از کوتل های دشت کوهستانی به خلیج عمان و تنگه هرمز می رسید. امکان وجود دارد که راه ساحلی، خط تجارتی میان سند و میان دو دریا یا بین النهرین را می ساخت.

یکی از سنگ های قیمتی و نادری که در متن تجارت کهن قرار دارد، به گفته ( هررمن، Herrmann ۱۹۶۸) لاجورد بدخشان می باشد. این سنگ قیمتی نادر، تا شرق میانه می رسیده است. سرچشمه اش در پامیر، دریاچه بایکال و ممکن در آذربایجان و یا ممکن در کرمان باشد. لاجورد در دریاچه بایکال، از کیفیت نازلی برخوردار است و ممکن در زمان های قدیم  در مقایسه با لاجورد بدخشان، از اهمیت کمی برخوردار بوده باشد. در پامیر سرچشمه این سنگ در بلندی ۳۳۰۰م. قرار دارد و از این رو به دشواری می توان از آن بهره برداری نمود. اگر چنین سنگی در ایران وجود داشته بوده باشد، به ساده گی می توانسته تا مورد استفاده قرار بگیرد. هررمن، پس از بررسی به این نتیجه رسیده است که لاجورد بدخشان اساسی ترین منبع برای تجارت با میان تمدن میان دریا های دجله و فرات در ۳۵۰۰ سال پیش از عیسا، بوده است. این امر روشن شده است که در آن زمان کهن، شبکه گسترده تجارت به میان آمده و این سنگ قیمتی نادر، راه اش را در درازی این خط پیدا نموده است. چنین فکر می شود که تجارت به صورت مستقیم نبوده و افغانان از شهر سوخته  به حیث ایستگاهی که در آن لاجورد را با مال هایی که از میان دریاها وارد می شده اند، تبادله می کردند، بهره می بردند. چنین به نظر می رسد که مال های پــُرارزش میان دو رود و یا حتا مصر از همین راه می گذشته اند.

 کان های بدخشان به ساده گی در دسترس نیستند.  آن هایی که اکنون معلوم اند در بالای دره کران و مونجان در سر سنگ، شتورمی، چیلماک و رباط پاسکاران قرار دارند. این دره به شدت تنگ، با سراشیبی های لغزان بوده دارای بوته و گیاه کم و خانه های دایمی در آن وجود ندارد. راه رسیدن به کان، بسیار دشوار گذار است و تمام وسیله های کندنکاری باید توسط شخص برده شوند. در گذشته، بهره برداری به شیوه آتشکاری انجام می شد. سوخت و آب باید به بالای کوه انتقال داده می شد. زیر سنگ آتش در می دادند و بعد بر آن آب سرد می پاشیدند تا سنگ درز بر دارد. بعد، به وسیله کلنگ و بــُرنده، سنگ لاجورد را خارج می نمودند. از آن جایی که کار استخراج لاجورد نیازمند مواد سوخت و آب زیاد بود، تلاش فراوان برای این کار باید صورت می گرفت. این امر بها و قیمت لاجورد را در گذشته ها بسیار بالا می برد. پس از آن که سنگ لاجورد به دست می آید، آن را از راه کوتل انجمن و دره پنجشیر به شمال و غرب از راه فیض آباد و یا شرق دهلیز واخان انتقال می دادند.

شاهد ها نشان می دهد که انسان پیش از تاریخ در افغانستان با مردم دیگر در تماس بوده و با وجود تمام دشوار های سر راه در دشت ها و کوه ها، از همه فرصت ها و امکان ها برای تجارت و سوداگری بهره می گرفتند.

فشرده

 افغانستان به حیث یک کشور کوهستانی که در محاصره  زمین های هموار می باشد، در نقطه گذر میان  شاهراه های مهم قرار داشته است. این سرزمین در گذشته های دور محل مهمی برای تبادله تجارت بوده است. مال هایی که در منطقه های کوهستانی تولید می شده، به ساده گی در برابر کالا هایی با تولید ابتدایی در وادی سند و ایران، تبادله می گردیدند. حضور مردمان گونه گونه که هم اکنون در کشور زیست می نمایند، نمایانگر این امر است که آغوش شان برای پذیرش مهاجران و مهاجمان باز بوده است.

در داخل خود کشور آب و هوای بری و خشک معنا آن را دارد که بخش کشت در دره های بلند و یا در کنار دریا ها در زمین های کم بلندی، صورت می گرفته است. آن گونه که می دانیم فن آبیاری بخش مهم زراعت را می سازد. با آن هم، در این جا ما شاهد شیوه های زنده گی دست نخورده و اصلی هستیم. یکی از شاخص ها و یژه گی های مهم افغانستان مدرن، گونه گونی  شیوه های مختلف گذران زنده گی است. این شیوه ها به شکل کوچیگری، شکار، گردآوری غذای آماده  و زراعت   با سکونت در یک جا می باشند. شاخصه بارز دیگر قرار گرفتن محیط های گونه گون با آب و هوای مختلف در نزدیکی هم باشد. این خصوصیت ها برای گروه های انسانی در دوران کهن سنگی که دسترسی به وسیله های فنی که دارای بازدهی پایین بودند  و از دید کمی در سطح نازلی قرار داشتند، به شدت یاری می رساند. از آن جایی که گروه های یاد شده به کندی از یک جا به جای دیگر حرکت کرده می توانستند، در جریان تغییر های ناگهانی آب و هوا، تونایی آن را دشتند تا خویشتن را به بخش به تر برسانند. این گونه گونی شیوه زنده گی تجارت و تبادله را در داخل کشور نیز میسر می ساخت.

آخر نی آخرین، باید این نکته را یادآور شد که رقم ها و داده ها در مورد منبع های طبعی و توزیع این سرچشمه ها در افغانستان، در دوران کار کاوش باستانشناسی، به شدت کم بوده اند. به این گونه تصویر ارایه شده بالا، در اثر بررسی های بیش تر، دچار دگرگونی قابل توجه خواهند شد.

پایان پاره اول

ادامه دارد