بازگشت
اصلاحات دینی در خاور میانه
دکتر بیژن باران دکتر بیژن باران

 

 

 

در خاور میانه 2 مانع عمده اجتماعی برای پیشرفت وجود دارند: غلبه شریعت بر دولت، استبداد مذکر عشیره ای بر حکومت. آیا اسلام مدنی در برابر اسلامگرایی رشد خواهد کرد؛ این رشد تابع کدام عوامل است؟ آیا راه اسلام مدنی کمرنگ کویت، امارات متحده، فلسطین/ کرانه باختری، قطر آتیه دارد؟ در غزه بخاطر 50% بیکاری جهت معکوس مدرنیته یعنی اسلامگرایی حماس غلبه کرده؛ گرچه با نداشتن سرمایه کلان و برنامه اجتماعی مترقی فقر مزمن بیداد می کند. آیا راه انتخاباتی اسلامگرا در دولت ترکیه، مصر، تونس، لیبی به کجا منتهی می شود؟

‍

اصلاحات در اسلام انطباق اصول دین جامعه عشیره ای پدرسالاری قرن 7م با جامعه سرمایه داری مدرن سده 21م می باشد. مصلحین این انطباق باید دانش، انگیزه، بخار این کار داشته باشند. اهداف اصلاحات بمرور می توانند بقرار زیر باشند: قانون اساسی مدرن، رفع تبعیض جنسیتی/ عقیدتی، حقوق شهروندی اقلیتها، دادگستری خردگرا، انتخابات ادواری/ رقابتی، آزادی تجمعات صنفی/ سیاسی، گسترش دانش انسانی/ دینی، مراوده با جهان، خلاقیت اجتماعی، ترویج علوم جدید انسانی/ طبیعی، آزادی رسانه های ماهواره ای-شبکه ای، بحث و اقناع با گروههای راست، میانه، چپ، عدالتخواه، دینخو.

 

اصلاحات دینی 2 بخش دارد: نوآوریها و به روز کردن مناسک، اعتقادات از دیدگاه کلی فلسفی محاط بر اسلام مانند برابری کامل حقوق زن و مرد، مسلمان و کافر، معمم و ناس، رسمیت فردیت در مقابل امت. بخش دیگر نوآوری در نحله های ثانوی مانند اصلاحات در شیعه اثنی عشری، اسماعیلی، علوی؛ اصلاحات مذهبی در اقلیت سنی های بلوچ، کرد، خوزی می باشد.

 

اصلاحات را فرد متنفذ فرموله کرده؛ در تشکیلات اجرا می شوند. مثلا 1000 سال پیش مسجد روندگان جوان بوده؛ 2 یا 4 زانو نشستن روی فالی رو مفاصل و عضلات اثری نداشت. ولی اکنون تعداد پیران افزایش یافته؛ جلوس رو صندلی راحتتر است. ماموستا عزت الدین حسینی در کردستان برخی نوآوریهای مذهبی کرد؛ بهشتی و طالقانی نیز برخی مناسک و اعتقادات شیعی مانند پذیرش تلویحی نانجسی و حق حیات چپها را بدعت گذاشتند.

 

از جمعیت 7 میلیاردی زمین، 1.6 میلیارد مسلمان بوده؛ یعنی از هر ۱۰۰ نفر ۲۲ نفر سنی و ۴ نفر شیعی می باشند. البته هر کدام نحله های گوناگون دارند. از 200 کشور عضو سازمان ملل متحد 25% یعنی 48 تا دین اکثریت اسلام داشته؛ 10 تا هم مانند فرانسه و انگلیس اقلیت مسلمان دارند. در این کشورها فقه شافعی، حنفی، مالکی، جعفری، عبادی، حنبلی عمده اند. در شریعت جعفری دولت ایران تضییع حقوق اقلیت نحله های سنی ممنوع نیست؛ اگرچه برخی علما از اخوت شیعه و نحله های سنی دم می زنند.

 

در برخی از این کشورها مانند عربستان و ایران دولت کاملا منطبق بر شریعت بوده؛ در بقیه دولت در توافق با اصول اسلام است. تعداد 16 کشور از جمله آذربایجان، ترکمنستان، ترکیه، کوسووو، نیجریه سکولارند؛ 27 کشور دین دولتی دارند. نام کشور با لقب اسلامی شامل ایران، پاکستان، لیبی، افغانستان، موریتانی، یمن بوده؛ حاکمیت عربستان هم پیرو فقه وهابی است.

 

سرانگشتی از روی اطرافیان، آرای فیسبوک، دین مسیحی در غرب می توان گفت ثلث 1.6 بیلیون/ میلیارد مسلمانان در بیان دین شخصی خود تقیه یا تزویر می کنند. آنها مسلمان حرفی/ نه عملی، لاادری، ملحد،  شکاک، بیدین، لامذهب، بهایی، ضداسلام، مسیحی، طبیعیون، فقط-خداباور می باشند. لذا توده های وسیع شهری تحصیلکرده با تقیه دین شخصی خود، بویژه در آمار دولتی، جزء مسلمانان قلمداد شده که در منابع غربی هم تکرار می شوند.

 

ادیان سامی شامل یهود، مسیحی، اسلام می باشند. آخری تنها دینی است که ترک آن تکفیر و اعدام در پی دارد. نمونه در 2012 دادگاه اسلامی ارتداد و عدم توبه یوسف ندرخانی بخاطر تغییر دین به مسیحی را مستحق اعدام اعلان کرد؛ بخاطر فشار غرب و نهادهای حقوق بشر آزاد شد. روشن است که یک مسیحی از زمان رم تا جنگهای صلیبی عدول از دین نمی کند. در حالی که بنا به اصل 23، قانون اساسی ایران، تفتیش عقاید ممنوع است. هیچ کس را نمی توان..

 

اسلام هم مانند ادیان دیگر نحله های فراوان داشته؛ در دولت دینی یکدست هم چند رقیب همکیش دارد. برای نمونه در ایران: نهضت آزادی، مجاهدین، اصلاحطلبان، دراویش- با آنکه همه شیعه هستند همراه سنیان، بهاییان، ارمنیان، زرتشتیان، یهودیان، آشوریان، خداپرستان از حاکمیت بیرون ریخته شده اند؛ برخی با اعدام و زندان هم روبرو بوده اند.

 

شرایط عینی جامعه مانند نظام آموزشی، اتاق فکر 4چوب نظری رسانه ها، ساختمان جواز آثار هنری-ادبی با سانسور عقاید، کتب، فردیت- راه بیان نظرات غیرخرافی را محدود می کنند. اصولا خرافات زدایی در جامعه روندی عینیی-مادی است که عمدتا با شکوفانی اقتصادی توام بوده؛ نقش پلمیکهای علمی-نظری بضد خرافات فرعی است.

 

این 2گانگی فرهنگی را می توان با مقایسه ترکیه و پاکستان یا در پاکستان با مقایسه کراچی لیبرال و شمال غربی سرحد/ پشتونستان متحجر دید. فرهنگ مدرن حضور اجتماعی زنان کراچی در جنوب غربی را در مقابل با مردسالاری خیبر در شمال غربی پاکستان می توان دید.

 

آسیبهای دین دولتی ترویج دروغ، ترس، خشونت در جامعه است. چون دین دولتی است؛ کارمندان باورهای شخصی خود را تقیه کرده؛ لذا برای بقا در باره دین شخصی خود هم دروغ باید گفت. اصولا دین دولتی پندار و گفتار مردم را بزور غیرشفاف و پستویی می کند. درحالیکه یکی از معیارهای جامعه مدرن شفافیت پندار، انطباق گفتار و کردار، ابراز عطوفت در جامعه است. رابطه بین دروغ و ترس زیردستان با خشونت و اعدام در مقام قدرت نیاز به روانشناسی شخصیت منفعل- مهاجم دارد.

 

یک دلیل سانسور بخاطر دین است. در خاور میانه دین امتی، دولتی، ارثی است. فرد نمی تواند دین فردی، خصوصی، غیردولتی داشته باشد. لذا در بیان عقاید اعتقادی خودسانسوری، تقیه، دروغ، طفره- رواج می یابد. وقتی بیان فردیت از جمله ابراز نظرات دینی خصوصی، گرایش به دین دیگر، یا تعطیل موقت مناسک دینی جرم ارتداد و اعدام بدنبال دارد؛ فرد از نظر اجتماعی جبون می نماید.

 

شک، نداشتن دین در اوج جوانی، گزینش دینی دیگر مانند سنی، بهایی، یهودی، نحله های 2500 گانه مسیحی جرم کبیره اند؛ رمقی برای تشکیک در فرد نمی گذارند. تشکیک در زندگی مدرن پایه خلاقیت علمی است که بهمه چیز با دیده شک می نگرد. از اینرو در خاور میانه ذهن پویای علمی نادر است؛ مگر در جوانی به غرب رفته باشند. نمونه: زاده در برکلی، جوان در ام آی تی، عبدالسلام پاکستانی صاحب نوبل فیزیک 1979.

 

در جهان 80% سنی، 20% شیعه با اکثریت در ایران، عراق، آذربایجان، بحرین، لبنان بوده که ثلث آن با تقیه دیندارند. اختلاف این 2 نحله در عراق، پاکستان، افغانستان خونین است. در کشورهای اکثریت سنی شیعیان حقوق شهروندی در دولت نداشته؛ در ایران شیعی بر عکس است. http://farsi.sunnionline.us/

 

اهل سنت گرایش به بنیانگرایی ارتودوکس دارد؛ اهل شیعه انعطاف در جذب مدرنیته دارد. هر 2 تعصب و خشم نسبت به تحریف و توهین به مقدسات دارند. چند حادثه بدنبال قران سوزی در یک کلیسای فلوریدا یا پایگاهی نظامی در افغانستان، فیلم موهن در کالیفرنیا بوسیله یک قبطی، کارتون موهن در دانمارک- تظاهرات همراه با کشتن 10ها نفر را در افغانستان، پاکستان، مصر، یمن، لیبی، بنگلادش بدنبال داشت. بخش عمده تظاهرات بضد آمریکا ناشی از خشم جابجاشده سکنان خاور میانه بخاطر سیاست خارجی این کشور بوده؛ بخش دیگر ناشی از عدم درک فردیت و دولت مدرن در غرب می باشد.

 

گرایش تسنن به بنیانگرایی سلفی ضد تکثرگرا می باشد. نظر عبدالوهاب1791-1703 موسس وهابیت، نسبت به شیعه همانست که شیعه نسبت به بهایی دارد: مرتد. در تاریخ وهابی عدم حقوق مساوی شیعه با سنی در عربستان و بحرین، نسل کشی شیعه در پاکستان، عملیات انتخاری القاعده/ جندالله، تخریب بقاع شیعی در عراق ضبط شده اند. وهابی نظرات تخریبگر در باره ائمه، شرک، عقیده، کفر، نجس، مجوس نیز دارد.

 

برخی فتواهای جنجالی وهابیت بقرار زیرند: خوردن گوشت جن جایز است. قتل فردي كه نماز نخواند؛ از اين كار خود توبه نكند، واجب است. زنان حق دست زدن به دو میوه خیار و موز را ندارند. تماشای کارتون برای کودکان حرام/ گناه است. استفاده از شکلک‌ ها در اینترنت حرام است. کشتن شیعیان حلال بوده؛ اما قتل یهودیان حرام است. خوابیدن زن کنار دیوار- که در دستور زبان عربی اسم مذکر است- حرام است. تخریب کلیسا واجب است. بستن کمربند ايمني حرام است. اهدای گل به بیمار حرام است. http://fa.wikipedia.org/wiki/

 

از سده 19م اصلاحات/ رفرماسیون دینی همراه با وحدت اسلامی مذکر شیعه و سنی در تقابل با استعمار در برخی نقاط خاور میانه تقریر شدند. افراد روشن ضمیر زیر کوشیدند معلومات عتیق و زمان خود را برای اصلاحات دینی بهم پیوند بزنند: باب 1235- 1266 هق/ 1850-1819، جمال الدین اسدآبادی/ افغانی 1375-1217ش، شاگردش محمد عبده/ عبدو مصری 1266- 1323 هق، محمد اقبال لاهوری 1250-1316ش، احمد کسروی 1269-1324ش، علی دشتی 1276-1360ش با کتاب 23 سال، دکتر شریعتی 1312-1356ش.

 

متاسفانه این رفرمهای نظری نتوانستند توده ها را جذب کنند. سپس در 2 مذهب سنی و شیعه مصلحین دینی پیدا شدند که بنا به خصوصیات بومی برخی رفرمها را مطرح کردند. اصلاحات سُنی برای نوآوری آمیزش با برخی آموزه های سوسیالیزم، ناسیونالیزم/ ملی گرایی و ضدامپریالزم می باشد.

 

موسس مصری اخوان المسالمین، حس البنا وفات 1949 و سید قطب وفات 1966 ارزشهای اسلامی را مغایر غربی/ آمریکایی قلمداد کردند. برایشان شریعه راه مقابله با مادیگرایی، اباحه گری، فساد غربی بود. پی ام یو یعنی اتحاد مسلمان مترقی برای مساوات جنسی، حقوق بشر، تکثرگرایی قومی، عدالت اجتماعی در 2004 در آمریکا پدید آمد.

 

اصلاحات سُنی در مقابل با تضاد اصلی با شیعه مسکوت اند؛ مولانا اسماعیل زهی در تجمع سنییان ترکیه شرکت کرد. او خواست یک مسجد شیعی در مدینه در 2005 ساخته شود؛ رفسنجانی آنرا نپذیرفت. در تهران هم ساختن مسجد سنی ممنوع است. اقلیتهای قومی مرزها، اقلیت مذهبی سنی هم هستند. آیا رابطه دینی بین سنیان بلوچ، کرد، اهوازی وجود دارد؟ کنشگرانی چون دکتر عبدالستار دوشوکی و یوسف عزیزی بنی طرف، شخصیتهایی در کردستان هم در زمینه حقوق مذهبی و حقوق بشر کار می کنند.

 

با اصلاحات دینی و شکوفانی سرمایه داری است که اسلام مدنی، از پایین تا فوق، در جامعه قوام می یابد. آیا اسلام مدنی کولونیهای اقلیتی مسلمان در غرب می تواند برای خاورمیانه الگوی انطباق شریعت با مناسبات جامعه مدرن در کشوری قانونمدار مدرن مانند فرانسه/ انگلیس باشد؟

 

منابع. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Muslim-majority_countries  ‏2012‏/09‏/25‏ 12:46 ب.ظ

Bassam Tibi, Islamism and Islam, New Haven & London, Yale University Press, 2012

http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2012/07/120710_l44_political_islam.shtml مهدی خلجی

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Muslim-majority_countries  

پانویس. در این جستار دین، مذهب، کیش، آیین مترادف اند. اگرچه دین در مقوله اسلام و مذهب برای نحله های مشتق از آن مانند علوی، جعفری، وهابی می باشند. مناسک آداب دینی فردی یا گروهی بوده؛ مانند مناسک گروهی حج که واجب اند. اعمال واجب فردی مانند روزه و نماز فروع دین اند. فرامین عملی، رسوم عام زندگی، انجام شعائر از مستحبات و محسنات دینی می باشند. مناسک اسلامی چرخه زندگی از گهواره تا گور را در بر می گیرند: تولد، حلقه ازدواج، زناشویی، امور روزمره، معاشرت، مرگ.

 

چرخه اعتقادی-رفتاری دین ادامه دارد: اعیاد، ایام، لیالی خاص مانند غدیر خم در شیعه. عزاداریها، تعزیه/ شبیه خوانی. آداب مساجد، تکایا، حسینیه ها، زیارت آل یاسین، اماکن مقدس، مشاهد/ مزارات ائمه، امامزادگان و اولیاء. دعاها، ذکرها، اوراد، زیارت، مناجات، سرودها، اناشید، نذرها، نیازها. آیین‌ها، احکام، تعطیلات مذهبی، جن‌گیری‏، خرافات‏، درون‌گرایی‏، دعا‏، تسبیح، جوشن کبیر، تسبیحات فاطمه.

 

دعای افتتاح، سحر، عرفه، عهد، فرج، فرج عظم البلاء، ندبه، کمیل. عاشورا، ناحیه مقدسه. مناجات شعبانیه روزه‌داری‏، رویدادهای مذهبی،‏ رژیم غذایی مذهبی، زبان دینی،‏ شمن‌باوری‏، عرفان‏ عزیه در تکیه حسینی، ارمغان‌خانه، تکیه/ مکان مذهبی، حسینیه، طواریج، نوحه، قوانین/ مراسم، مراقبه.‏ وحی پیامبر‏، آب مقدس، آیین سقاخانه، تنزیه، توبه، روزه، زیارت، سجده، شلاق‌زنی، عبادت‌های خودآزارانه، فرهمندی، مصرف الکل، پرستش، کفن. http://fa.wikipedia.org/wiki/


September 26th, 2012


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
علمي و معلوماتي