بازگشت
بزکشی
محمد یوسف محمد یوسف

تاریخ دقیق،محل بوجود آمدن، وشخص که به عنوان اساس گذار بازی بزکشی معرفی گردیده باشد در اسناد

 تاریخی به چشم نمی خورد ولی در مورد اینکه این بازی در صفحات شمال کشو بوجود امده است وتا امروز هم از رونق وشکوه خاصی بر خوردار میباشد شک وتردید وجود ندارد. بازی بزکشی که در ولایات جوزجان فاریاب قسمت های از سر پل و ولایت باستانی بلخ بنام « اوغلاق» نیز از ان نام میبرند ارتباط مستقیم با جنگ ها ودر گیری های زمانه های کهن ، تاریخ کشورما قبل ازآنکه بنام افغانستان مسمی گردد داشته واز توانای ومهارت رزمنده گان وجنگاوران آن دوران در استفاده از اسپ حکایت دارد. زیرا در آن زمان اسپ در جنگ ها منحیث واسطء رزمی که به سرعت در وارد اوردن  ضربات غافلگیرانه در خطوط مقدم مدافعه دشمن ، در اجرای شبیخون ها ،در تخلیه وانتقال کشته ها وزخمی ها از میدان های رزم وپیکار از اهمیت استثنای بر خوردار بوده است

در تشکیلات نظامی لشکرکشان، شاهان، وفرمان روایان  آن زمان وجود قطعات سواره نظام یکی از ارکان مهم سپاه ان عصرمحسوب می شد چنانجه در اردو های حتی پیش رفته ترین کشور های دنیا  تا امروز ما شاهد وجود جزوتام های سواره نظام می باشیم . به خصوص در کشور های که اراضی نا هموار کوهستانی و صعب العبور دارند ، استفاده از اسپ در تنش های منطقوی استعمال گسترده دارد. از اسپ منحیث وسیله باربری وحمل ونقل و به خصوص درعرصه زراعت

 به پیمانه وسیع استفاده صورت میگرفت ودر کشور های عقب مانده چون افغانستان با کمال تاسف این پروسه کما کان اغلبا به همان منوال عقب مانده وقرون اوسطای اش تا کنون نیز ادامه دارد. بنآ ارتباط انسانها با اسپ به خصوص در کشور ما افغانستان گذشته ای تاریخی کهن ودیرینه دارد. اسپ ها در روز های تاریخی، ملی، وعنعنوی نیز یکجا با انسانها سهم داشته اند که یکی از نماد های دیرینه و پر از هیجان ان بازی بزکشی میباشد.  مقدم بر همه لازم است در مورد عناصر متشکیله بز کشی  روشن گذرا اندخته شود. که انها عبارت اند از :

 

1 _ چاپ انداز

2_ اسپ بز کشی

3_ مالکان اسپ های بزکشی

4_ سآ یس « ترینر» های اسپ های بز کشی

5_ حکم و یا ریفری

6_ جهر چی ویا جار چی (اعلان کننده)

7_ میدان بز کشی

8_ عناصر اصلی میدان بزکشی

9_ گوساله «بزغاله»

 

 

_ چاپ انداز : مهره اصلی ومحوری وفاکتور انسانی وتعین کننده بازی بز کشی همین چاپ انداز میباشد که در حقیقت از دو کلمه ازبیکی یعنی [ چاپ} به معنی بدو وکلمه فارسی یعنی { انداز}  از مصدر انداختن تشکیل گردیده است . چاپ اندازان معمولا انسان های  مشهور محترم سرشناس قوی هیکل ، زور مند،قوی پنجه وبی هراس وفوق العاده ماهر در فن اسپ سواری میباشند. علاوه از خصوصیات ذکر شده انها مردان دلیر و عاشق حرفه ومسلک خود هستند. چاپ اندازان با معاش و امتیازات فوق العاده از جانب مالکان اسپ های بزکشی جهت استعمال اسپ های انها برای معیاد معین استخدام میگردند. علاوه از معاش وسایرامتیازات که مالکان اسپ های بز کشی به چاپ اندازان می پردازند تمامی هدایا ، جوایز وتحایف که درمیدان بز کشی از جانب برگزار کننده گان ، مسولین دولتی، وعلاقمندان بزکشی به انها پرداخته میشود کاملا از آن چاپ اندازان و متعلق به آنها میباشد. او در سیزون  (فصل) بزکشی وظیفه دارد تا اسپ های جای بند را درمیدان بزکشی جهت بدست آوردن امتیاز سوار شده وانرا در جریان مسابقات بز کشی با توانایی ومهارت استعمال نماید.

 

بکمال تاسف با وجود این سپورت بزکشی از باز های اصیل پر طرفدار وکهن افغانستا محسوب میشود ، مسولین دولتی بخصوص ادارات مربوط به کمیته المپیک و سپورت ، قلم بدستان به ویژه انهای که به شکل از اشکال علاقمند ، دوستدار ویا هم خود سهمی ویا آشنایی با این سپورت اثتثنای کشور ما داشته اند کاری در عرصه معرفی این سپورت و قهرمانان نام دار آن  انجام نداده اند . من تا همین لحظ که دارم سیاه مشق چندی را در زمینه تحریر میدارم از وجود هیچ گونه اثر تحقیقی ،تشویقی ویا تاریخی در باره سپورت بزکشی ، قهرمانان این سپورت منظورم چاپ اندازان مشهوری و پر آوا زه ی چون خان جان پهلوان ، برات پهلوان ، گدای پهلون، قاسم پهلوان ، حسین پهلوان ، صاحب نور پهلوان ، تاش پهلوان ، حفیظ پهلوان از ولایت بلخ  و آق محمد پهلوان ،توخته پهلوان ،کوچیم پهلوان ،ملنگ پهلوان ،حکیم «عرب» پهلوان بیک محمد پهلوان ، نظر پهلوان ،عبدالرسول پهلوان ، رحمت پهلوان از ولایت جوزجان وسایر قهرمانان و پهلوانان سپورت بزکشی  که از جانب کمیته دولتی المپیک در گذشته و یا حال به نشر رسیده باشد سراغ ندارم. ( خواننده محترم من نام تنی چند از مشهورترین چاپ اندازان ولایت باستانی بلخ و جوزجان را که در حافظ داشتم اینجا ذکر داشتم که عده از آنها دیگر در قید حیات نیز نمی باشند « یاد شان گرامی وروح شان شاد باد» ولی کمیت این قهرمان مردان تاریخ سپورت بزکشی در کشور به هزاران میرسد که امیوارم کمیته المپیک روزی در جهت ثبت کارنامه های آنها کاری انجام دهد.) 

 چاپ اندازان چهره های منحصر به فرد بوده در میدانهای پرتلاطم با به نمایش گذاشتن زور نمای ، مهارت ، شتارت و فذا کاری به ملیون ها انسان هموطن  و همشهری شان که از داشتن نعمت برق ، تلویزین ، سینما ، میدانهای ورزشی ....محروم بوده اند وتا کنون در همین محرومیت به سر می برند خوشی نشاط و شور وهیجان می آفرینند. این قهرمان مردان سزاوار تحسین ، حرمت و جاویدانگی اند . امیداورم روزی درین کشور جنگ زده شاهد باز گشایی موزیم بزرگ بنام موزیم « چاپ انداز » ویا ........ باشیم.

_ اسپ بزکشی : اسپ های بزکشی از جمله اسپ های عادی ومعمولی نبوده بلکه این اسپ ها از نسل های به خصوص که طی سالهای متمادی در دوش، سرعت، وجسه نسبت به سایر اسپ هامتمایز بوده اند انتخاب وتربیه می گردند. تربیه یک اسپ بزکش  5 الی 6 سال طول می کشد تا اسپ مورد نظر آماده بزکشی گردد.اسپ های بز کشی در فصل های بهار ، تابستان و خزان  تحت نظر ساءیس با در نظر داشت رژیم مخصوص غذای تربیه وبطور دوامدار در محل مناسب بسته میباشد که از همین سبب اسپ های بز کش را بنام اسپ های{ جای بند ویا اسپ بسته} نیز یاد می کنند،   و صرف در نیمه اول خزان این اسپ ها بتدریج به سیر وحرکت اغاز نموده الی آغازین روز های فصل زمستان آماده بز کشی میگردند. پروسه انتخاب واماده شدن یک اسپ جای بند به بز کشی از مراحل دشوار، طاقت فرسا وپیچیده گذشته ، در بر گیرنده زمان طولانی وامکانات اقتصادی هنگفت میباشد. بگونه مثال مصرف یک اسپ بسته در یک سال به مراتب بالاتر از مصرف یک فامیل 5 _ 6 نفری است.

 این اسپ ها بنام های مختلف که از رنگ نسل و بعضا نام مالکان شان گفته می شود مسمی میگردند.  مثلا توروق ، جیرند ، مشکی ، سمند ، قشقه ، اسپ بچه ای چهره نویس ، جیرند دولت بای ،« جوگینی آتی» اسپ جوگی و غیره.  

مالکان اسپ های بزکشی:

افراد متمول ثروتمند زمین داران بزرگ ملک و خوانین محلی بودند که اکثرا از نفوذ بالای قومی و محلی بر خوردار بوده با در بار و در باریان سلطنت و اعمال محلی انها ارتباطاتی داشتند. این ترکیب در سال های حاکمیت جهادی تغیر کمیت و کیفیت یافته است. اگر در گذشته مالکان اسپ های بسته از امکانات ارثی و ملک والطوایفی برخوردار بوده اعتبار حیثیت نفوذ و ثروت شان معیار و محک بود امروز قوماندانان  جهادی در اکثریت موارد فقط در وجود زور و زر و رعب وحشت جهاد جای مالکان تیپ سنتی وکلاسیک را به خود اختصاص داده اند. در حوزه های بز کشی که معمولا ولسوالی و یا علاقه داری ها در نظر گرفته می شوند یکتن از افراد سر شناس محل بحیث ریس بز کشی انتصاب می گردد. او مسولیت سازماندهی ، زمان برگذاری، محل ، امکانات مالی، تنظیم امور مهمان  ومهماندار و سایر موارد مربوط را به عهده دارد. به گونه مثال ارواح شاد حاجی صاحب مقیم بای سالیان درازی سمت ریس بزکشی ولایت بلخ را داشتند که سجایای مردمی ، سخاوت وبزرگ منشی شان تا امروز ورد زبان ها است.  

سایس « مربی و ترینر» متخصص تربیه و تمرین اسپ های بزکشی بوده از قرب و منزلت به خصوص نزد مالکان اسپ ها بر خوردار میباشند . جای تعجب اینست که افراد نامبرده تحصل و اموزشی در عرصه های تربیه حیوانات ، وترنری ، تغذیه و ورزش نداشته و فقط داشته های عملی وتجارب شان رهنمای کار شان است .

   حکم و یا ریفری از حلال و حلال نبودن گوساله (اگر گوساله توسط چاپ انداز به داخل دایره و یا جُر انداخته شود انرا حلال میگویند که درآنصورت چاپ انداز مستحق جایزه می گردد و لی اگر گوساله خارج از جُر انداخته شود حلال محسوب نه می گردد. ) وجود فول ها مانند قاش ، رکاب و یا ریسمان وسایر تخلفات نظارت نموده به حل مناقشات و دعاوی چاپ اندازان در جریان مسابقه می پردازد.

قاش : زمانیکه چاپ انداز گوساله را از قسمت بجول ویا بجولک در قاش زین آویزان دارد بدان قاش گفته میشود .

رکاب : زمانیکه چاپ انداز گوسله را در آشیانه رکاب و یا ریسمان رکاب آویزان کند بدان رکاب گفته میشود و همچنان بستن گوساله به ریسمان در حین انتقال به جر و یا بیرق ممنوع بوده فول محسوب می گردد.علاوتا زدن سایر چاپ اندازان توسط قمچین ویا میل کردن عمدی اسپ ها با قصد ارعاب ویا اسیب زدن به دیگران نیز از جمله موارد ممنوع میباشند.

جارچی : سوار کاری میباشد که جوایز، مقدار، نوعیت وشرط بدست آوردن انها را با آواز بلند و سبک وشیوه کلاسیک و منحصر به فرد خودش اعلان می دارد و زمانی که چاپ اندازی گوساله را به جُر ( دایره حلال) و یا بیرق می رساند او اسم چاپ انداز، اسم اسپ واسم مالک اسپ را با عشوه ها ونخره های بخصوص صوتی و حرکی به معرفی می گیرد که در عوض از جانب چاپ انداز و مالک اسپ  مورد تقدیر قرار می گیرند.

میدان های بزکشی : با وجود سابقه تاریخی و کهن بزکشی وعطش و علاقه بی پایان که باشنده گان افغانستان به بازی ویا سپورت بز کشی  دارند حکام و دولت ها در زمینه هیچ گونه توجهه نکرده اند. چنانچه در سراسر افغانستان هیچ میدان و یا محلی که به اثر توجه ء مقامات دولتی ایجاد گردیده باشد سراغ نمیشود. اگر مسابقات بز کشی را که در ادوار گذشته ویا در همین اواخر در غازی ستودیوم بر گذار گردیده است اثتثنی قرار دهیم تا امروز از دشت های نسبتا هموار ، دامنه کوه ها وتپه ها وبالاخره پهنای طبعیت منحیث میدان های بزکش بهره گرفته می شود.

 عناصر اصلی میدان بز کشی را جُر( دایره حلال ) و بیرق تشکیل میدهند. جُر در قسمت وسط سمت اصلی میدان جاییکه تماشاچیان اساسا موقعیت دارند توسط چونه ، کاه و گاهی هم با حفر کردن محل جُر بگونه دایروی نشانی میشود قاعده خاصی در مورد قطر جُر وجود ندارد . بیرق در سمت مخالف و یا مقابل جُر با بر افراشتن پارچه بر فراز یک پایه نشانی می شود.

گوساله : گوساله ی بین 6 ماهه الی یک ساله ذبح گردیده ملحقات داخل شکم آن تخلیه وپای های آن از قسمت زانو قطع می گردد. و دوباره پوست شکم آن با هم پیوند و بخیه زده میشود. در صورت زمان کافی معمولا این گوساله ها یک شب قبل ذبح گردیده و در جای سرد و مناسب نگهداری و پوست آنرا تر مینمایند تا خوب به اصطلاح تسمه شود .

آخر اوغلاق : آخرین بار که گوساله از دایره حلال برداشته شده و بعد از دور زدن بیرق دو باره به جُر انتقال میشود بنام آخر اوغلاق یاد میشود که اهمیت آن از نظر کمیت جوایز و شهرت چاپ اندار، اسپ و مالک آن نسبت به دفعات عادی و یا قبلی به مراتب بالا میباشد . هر چاپ انداز که موفق به رسانیدن آخر اوغلاق به دایره حلال گردد لاشه باقیمانده گوساله بزکشی نیزبه او تعلق می گیرد .

خوننده عزیز !

این چند سطر را به گونه قدر دانی از چاپ اندازان والا همت کشور و سپورت بز کشی و همه علاقه مندان این سپورت تقدیم میدارم تا به آنعده از دوستانم که در زمستان امسال نیز به علاقه مندان شان خوشی وسرور ارزانی داشته اند از راه دور ادای احترام کرده باشم.     


February 16th, 2012


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
علمي و معلوماتي