بازگشت
پښتو غړپوهنه
پوهاند دوکتورم.ا. زيار پوهاند دوکتورم.ا. زيار

 

 

 

 

ترټولو روستۍ (پايبڼه)

 

                                                                         

                                                                           اکسفورډ، ۹-۹-۲۰۱۲

 

 

بېواکوږي(ابتدا پرساکن...) يا کلسټرونه (clusters)

(و) ړوند،(و) ړومبی، (و) روستی،(ا) ستکهولم،(ا) ستېشن...

 

ژبې پرلپسې ادلون بدلون مومي، او وارله مخه په گړنۍ بڼه کې، هغه هم له وييپانگيز، غږيز ، مانيز او  پښوييز (گرامري) او پلوه. داسې چې وييپانگيز دايې په لوړه، غږيز دا په منځنۍ او مانيز و پښوييز دا يې په درېيمه او څلورمه کچه کې را ځي. په ليکنۍ بڼه کې هربدلون تړوني بڼه لري اوزياتره پر وييپانگه او سبک و سټايل راڅرخي. ځکه نوي نوي رامنځته کېدونکي پوهنيز او فر هنگي جاجونه او نو مونپوهنې(ترمينالوجۍ) پرلپسې راخپلوي.

 

 دا چې ولې غږيز،مانيز او پښوييز ادلون بدلون ليکنۍ  او بيا کره ليکنۍ ژبې ته ډېر روسته را ننوځي، يوه سراسري ژب- ټولنپوهيزه (سو سيو- لنگوېستيکي) او بيا ژب- فرهنگي ربړه ده  په دې مانا چې ليکنۍ بڼه د گړنۍ په توپير د گورتنيو او کنټرول وړ ده او ليکوال يې سهنې او زغمنې ته وار له واره نه چمتوکېږي، يا ورته وگړنی او ناادبي برېښي، او  يا هسې د يوبل له ځانگړي خورمنځ(سليقې) سره اړخ نه لگوي، او په دې توگه يې پر وړا ندې تر ډېره ټينگار کوي.

 

د گړنۍ  بڼې دغه ټول اوښتونونه تل تر تله همداسې هوايي نه پاتې کېږي. همداچې د گړېدو نکيو ډېری راونغا ړي او لږوډېره يې ليکنۍ بڼه هم کاروي، ژبپوهان يې  دڅانگپوهيزې پازې له مخې را خپلوي او کره ليکنۍ بڼې ته يې را لېږدوي. هرگوره، د دود له مخې(کره) ليکنۍ ژبه له دغه (و) گړنۍ ژبې سره يو لږه کی واټن او توپير ځانته خوندي ساتي. د بېلگې په توگه ليکنۍ پارسۍ په وسمهال کې د هر آرکړ(اصلي فعل) ترڅنگ د مرستيالکړ(خواستن) اوړون (گردان) له پېړيو پېړيو خوندي ساتلی دی، لکه: خواهم رفت- خواهيم رفت، خوا هی رفت- خواهيد رفت، خواهد رفت- خواهند رفت...  اکر (حال) داچې  له ايرانه نيولې د افغانستان، تاجيکيستان او وز بکيستان (سمر کند و بخارا) تر گړدودو پورې دغه اوړون له مرستيال کړه، آرکړته رالېږدېدلی او(خاد رفتم- خاد رفتيم...) وايي او داسې نور ې بېلگې يې.

 

بلخواته ليدل کېږي چې کره ليکنۍ پارسۍ د نورو ژبو په څېر د داسې يو نيم پښوييز (دستو ري) ارکاييزم ترڅنگ بيا بېشمېره هغه  برخيز يايومخيز پر هېستورېزمونو شمېرلي، د ساري په ډول، پخوانی نابشپړيز (استمراري) مخکړ  ياپيشوند فعلی((همی))، لکه په دې بېلگوکې: همی گفت- همی گويد، همي رفت – همی رود... چې (همی-) يې پر(می-) راړولی؛ بل ځېل يا وارينت (ی-) روستاړی يې هم  پرمختاړی(می-)، او (گفتی، رفتی...) يې پر (ميگفت، مير فت ...): لومړۍ بېلگه يې، لکه د ليث صفاري  د اتکلن زوی له خولې وتلې ړومبنۍ پارسي شعري  مسره((غلطان غلطان همی رود تا لب گور)) ، او دويمه بېلگه، لکه د مولانا په دې بيت کې:

((خاله را خايه بودی، خالو شدی ــ اين به تقدير است، اگر بودی شدی))

 

ارماني اوآړوتی(شرطيه) مخکړ(می-) يې هم په دې وروستيو کې لږ تر لږه له مرستيا لکړ (بودن) څخه غورځولی ، لکه په دې نومواله غبرگغونډله کې:  اگر حسن بيمار نبود، حالا اين جا بود،يا لکه د فروغ فرخزاد يوه ارماني مسره: کاش پائيز بودم (ديوان ۸۴).

غږپوهيزې، په بله وينا، ليکدودي بېلگې يې: پر(د) او( ز) د(ذ) بدلول، لکه په(استاد)،   ( پزيرفتن)... کې(ط)پر(ت) اړول، لکه په(تهران، توفان، اتاق، توتی...) ، همزه (ء) پر(ی) اړول، سم له لاسه پر افغاني کچ په(آبايی، هرجايي اروپايی، آريايي، فايق، توده يي، حاشيه يي...) :کې او داسې نور(همداراز د ليکوال پارسي ليکنه).

 

 په هره توگه موږ  هم د پښتو په تړاو، که يوخوا د څانگپوهيزې پازوالۍ(مسؤوليت) له مخې اړوځو، له ورته ياد شويو آړونو (شرايطو) سره سم د گړنۍ پښتو بدلنونه پر خپل خپل وخت په پام کې ونيسو، نو  بلخوا يو لړ زاړه توکي يا ارکاييزمونه او تېرمهالويزونه(هېستورېزمونه) چې له اړوندو آرونو سره ټکر نه پېښوي، په کره ليکنۍ پښتو پانگه کې هم راخوندي کړو او له اړتيا سره سم يې وکاروو.

 

هرگوره، دا خبره بيا راغبرگوو چې((لرغونوالی)) د غږپوهيزې پښوييزې((يورنگۍ)) د اړوندې چلند لارې له اووگونو آرونو څخه د يوه آر په توگه په وييپانگيزه برخه کې هم له پامه نه غور ځوو او په دې توگه يې د يوه غور چاڼ((انتخاب او اطراد)) پر بنسټ، يومخيزه نه، بلکې بر خيزه په کره ليکلار کې منلای شو.( ليکلارښود۱۸-۲۲).  

 

تر کوم ځايه چې  څرگنده ده،  که  د نړۍ ژبې په ټوليز ډول له وييپانگيز پلوه پرلپسې د پراختيا او پېجلتيا پر لوري يوني، له رغاونيز او پښوييز پلوه بياد ساده گۍ او اسانۍ پر لوري درومي، په بله وينا:

له پرمختيايي بهير سره سم د ژبنيو ټولنو ژبنۍکاروني اړتياوې ډېرېږي او له دې لامله پکې د د ليکوالو،  رسنوالو، پوهيالو او فرهنگيالو له خوا د زېږندويه ژبني ځواک پر  بنسټ له اړتيا سره سم د نويو نويو علمي، فرهنگي، تخنيکي او خبرتيايي (انفارما تيکي)  پديدو او بريا وو، او ورسره د تړلو جا جونو(مفاهيمو) د راخپلولو لپاره پرلپېيلې ويير غاونې او غونډ له رغاونې  چټکتيا او پرا ختيا مومي.

 

خو  بلخوا هممهاله په  طبيعي او ناځانخبري ( نااگاهانه) ډول په (و)گړنيو بڼوکې د اړوندو ژبو يو لړ رغاونيز_ غږپوهيز او  پښوييز دويونه (گرامري قاعدې) بيا ساده گي او اساني مومي.   بيا يې نو ژبپوهان او پښويې پوهان (گرامر ېستان) هغه لنډېزوزمه ادلون بدلون تر وسې وسې په پام کې نيسې،  او له دې  لارې يې دوه اړ خيزې پراختياوې او پېچلتياوې يوڅه راسکينده کوي اوجبرانوي..  

 

 

د نورو بدلنونو په لړکې له ډلې څخه د بېواکوږو((کلسټرونو)) ادلون بدلون دی چې يو خوايې اړوند ويونکي دلته او هلته دوينگ او ټکر(التباس) له ستونزې سره مخامخوي او بيا يې په اتومات ډول د واوېلو په مټ  برخيز يا يومخيز له منځه وړي ، او بلخوايې په سرچپه توگه د لنډون خوښونې له مخې په لوی لاس رامنځته کوي هم.

 

د ژبپوهنې د ترمينالوجۍ له مخې  په يوه ويي کې د دوو، درو، څلورو... ( کانسوننټو او سيمي واوېلو) پرلپسېوالي ته وا يي چې هېڅ کومکي غږ(خپلواک يا واوېل) يې په منځ کې نه وي را غلی.  په دې ډول کلسټر د ژبې کوم خپلواک مانيز توک نه، بلکې د يوه ويي(کلمې) يا څپې (هجأ) دننه د اومو توکو يابېواکو او نيمواکو(کنسوننټواوسيمي واوېلو) يو تړنگ (گر وپ) دی چې د مخکې يا روسته خپلواک (واوېل) په ملتيا پر يوه څپه بدلېدای شي.همدغه څپه (هجأ) ده چې پر خپل وار ځانته، يا له بلې څپې(يا نورو څپو) سره يوځای د گړ(مورفيم) ويي او وييکي په رغاونه کې برخه اخلي. څپه له کلسټر سره تر هرڅه له مخه  دوه غوره جوليز توپيرونه لري: (۱)  څپه يوزړی (واوېل) لري، او (۲) کلسټر د څپې يوه برخه کېدای شي او سر چپه نه.(پښويه :۲۰۰۳ز،پايڅوړ ۱۶)

 

لومړی د کلسترشننې بېلگې چې  هغه هم پرنوموالو او کړوالو ويشو، نوموالې يې، لکه

چې مکنزي ( ۵۶۳). يې هم يادونه کړې، آر او کره دوه څپيز(پسرلی) د ننگرهار خواته درې څپيز ويل کېږي او د پېښور خواته (سپرلی)  شوی دی، ځکه  تر(پس-)، (سپ-). اسان ويل کېږي، /س/ تر /پ/ ډېر انگازور يا واوېل وزمه  بېواک دی؛ همدومره خبره ده چې ډېرگړې او اوښتې بڼه(سپرلي) يې له بل ويي سره ټکر خوري.

 

 په(خاورپوهنه) نيولوجېزم کې چې منځ –کلستر(-ورwr_)  يې شنل شوی؛ په زاړه بېلنگ (خاو رين) کې بيا ، له  بل راز واوېلي بدلون سره له منځه تللی دی..همداسې د يو څپيز(زړه) سر وږی(zṛ-)  درواخله چې په (بې زړه،  په زړه پورې، زړه وړونی،، زړه خوږی، زړه چاودی، زړه چاودون، زړه توری، زړه تورن، زړه شين-ی، زړه خوړينی، زړه سوی، زړه سواند، کلکزړی، سختزړی ، نرم زړی، زړه نا زړه، زړه په زړه (لارده)، زړه غوښتی(دلخوا، مطلوب)، زړه غوټه، زړه غټا وی، زړه بداوی، زړه ماتی...) کې خوندي پاتېږي او په زړور، (زړن)، (زړگی، زړگو ټی) او زړغی(ټکنی) کې شنل شوی.

  

په دې پرتله(قياس له آر وږي سره يوڅپيز بېلنگ (زړين)  زړه راکښون، زړه راکښونی، زړه بايللی، زړه وهلی، زړه زموللی، زړه پوهنه) او داسې نور رغو لای شي. هرگوره، له مهال تېرېد نې سره په دغو ډېرو تړنگونو (ترکيبونو) کې هم د بېلنگو(مشتقو) غوندې (زړه) له واوېل با يلنې سره کلستر هم بايلي چې. يوه رغولې بېلگه يې (ځاورپوهنه) ده.

 

وردگو  بيا(سره، کره)او(يوه، يوې) د لنډون  اوسپما په موخه له سروږي سره يو څپيز کړي دي چې شاعران ترې په زړه پورې گټه اخېستای شي. هرگوره(سره) يې له ښځينه ستاينوم(sra) سره ټکرېدای شي! په ځينو گړدودو، لکه شمالختيزو هغو کې يو شمېر بې کلستره نومونه په ډېر گړې او اوښتې بڼه کې سر- يا منځبېواکوږي رغوي، لکه: خبر-خبرونه- خبرونو(-بر-)، ځنگل- ځنگلونه- ځنگلونو(-گل-)، ول-ولونه-ولونو(ول-)...

.

کړواله بېلگه، هغه هم د کلستر رغاونې په تړاو:

د لېږند يا متعدي توک(مونيم) په توگه (-ǝw -) چې ننگرار خواته(-aw -) هم دود لري، شينو اري او له پېښوره  نيولې تر سوات و بونېر او ان تر مارگلۍ دکړسټې له روستي بېواک  سره د(-w -) په ملگري کولو  پر (منځ-) ياسر بېواکوږي  اړوي، لکه(-ږو-)  په زېږولze-ğw-ǝl-  پخول له (-xw-)، اړول، نړول، څملول، نښلو ل، سمول، پرېښول،کېښول، ستومانول، بند يانول...؛ چول  له(-čw-) يا:کول له سروږي(kw-) سره، او  ځينې کښيني يې لا بېخې –( -wǝ-)   پر اوږده- و(-o-)  بدلوي او له دې يووستوي کولو(مونوفتونگولو) سره کلستر له منځه وړي.

 

په انگرېزي ژبه کې يې يوه په زړه پورې نومواله بېلگه  nakedده چې د.الماني همريښه انډول nakt پر خلاف يې پای- کلستر له منځه وړی دی. هسې خو انگرېزۍ د نورو جرمانيکو ژبو، په تېره جرمنۍ په پرتله ډېر بېواکوږي له نوي ژبپېر سره پرلپسې شنلي دي چې په ليکدود کې يې د چوپو يا نه ويل کېدونکو توريو(silent letters) شتون يو څرگند لاسوند دی، که څه هم ډېرۍ بېلگې يې له منځ-    او پای- کلستروسره تړاو لري، لکه:Schwester-sister, Psalm- psalm(sām), Psychologie-(p)sychology,durch-through... .                                        

 

کړاوړون(فعلي گردان) کې(د- ت - چ-...) پايو کړونو تېرمهال روستاړی يا مونيم (-ed ) له ليک سره سم ويل کېږي او د نورو سټو( turned,aimed...) پر خلاف پای- کلستر نه جوړوي چې دلته يې پريوه يوه بېلگه بس راوړو:

add-ed,acted, reached...

(چ- پای) هغه درېيم يوگړی پايله (-s)  په تړخپلواک (-es) له کلستره راوځي، همداراز يې(  چ-پای) نومونه هم کومه گرداني پايله له ورته واوېل پرته نه شي راخپلولای، لکه match-matches.

لي- پای کړولونه،   په تېره په گړنۍ په برتانيي گړنۍ انگرېزۍ کې، زياتره له  پای- بېواکوږ يو سره ويل کېږي ، لکه physical-physically, possible- possibly, careful –carefully... . actual -actually, additional-additionally,

 

بياهم ، لکه پاس يې چې بېلگې وړاندې شوې، بېواکوږي يا کلستر د لنډيز او سپما زېږنده ده، لکه نومځري(ضميرونه)، تړوييکي (عطفيات)، کړولونه، وييغونډلې... چې پښوييزه او بيا ژبنۍ سپما رامنځته کوي.   په پښتو کې يې ، يو خوا دنوروژبو، لکه انگرېزي، فرانسي، روسي، جرمني او نورو اروپايي ژبو زده کړه را اسانه کړې  ده.

 

تر ټولو غوره نقش  يې بيا دادی چې د  پښتو  شعري سېستم يې له عروضي(متريک)، لکه عربي هغه راژغورلی او څپيز- خجيز جوړښت يې راخپل کړی دی. دغه کلستري  رغښت يو شاعرته د څو غوراويو لاره هواره کړې:او  څلورگوني بنسټيز وزنونه يې شوني کړي دي، لکه پرلومړی، دويم ، درېيم او څلورم  خج د مسرې  پيلونگ. تردې پورې که شاعر د تول و تال يا وزن، رديف او قافيې له ربړې يا تنگسې سره مخ شي، لکه د وردگي بېلگو (يوه، يوې، سره، کره) له مخې يې له کلستررغاونې سره هوارولای شي..( پښتو بدلمېچ اړو نده سکالو

 

داچې نيمواک(سيمي واوېل w,y)  هم د بېواک (کنسو ننټ) او هم د خپلواک(واوېل) په توگه په کلستر رغاونه کې ونډه پرځای کوي، نو دا راز کلسټرونه ، لکه   خوند، شخوند، وياړ... د څو بېوا کو او يو يادوه نيمواکو ټولگه هم بللای شو. په هر ډول، لکه  چې وړاندې ورته نغوته وشوه، د نړۍ د ډېرو نورو ژبو په څېر په پښتو کې هم د بېواکوږو(کلسترو) په رغاونه کې له بېواکو او نيمواکو پرته هر راز بېواک  نه شي راتلای، بلکې يوازې انگازور، په نورو ټکو، واوېل رنگه کنسوننټ، لکه پزيز، غاښيز، ، اووريز او اووريز- تالوييز هغه.(شېن- اڅک)

 

د پښتو په څېرداراز ادلون بدلون په نورو هندواروپايي ژبو کې سربېواکغوږي (initial cluster) تر نورو دوو ډولو هم زيات دي او هم لږو ډېر گران، خو هممهاله يې د شنل کېدنې شونتيا هم ډېره برېښي. لکه انگر ېزيspecial=especial  ؛ estate يې هم ورته بدلون اټکلېد ای شي،هغه هم له مورفو- فونولوجيکي بدلون سره، چې بله مانا (جايداد، شتمني) يې راخپله کړې ده، د state فرانسي انډول هم estat دی. که په پښتو کې هم د غږيزو بدلنونو په لړکې کلسټر ي دې هم ورته ماناونج(سېمانتېزم يا مانيز بدلون) را منځته کړي، نو د اړوندو معياري آرونو په رڼا کې يې کره ليکنۍ پښتو ته را گډول هرو مرو اړينېږي.

 

په نوي آرياني پېرکې د پارسي په گډون گردو سوېل لويديزو((پرسيک)) ژبو لومړي دوه ډوله کلسټرونه له منځه وړي دي. خو پښتو له زيات غږيز بدلون سره سره درېواړه،  هغه هم زياتره سوېل لويديزې گړدو دي ډلې خوندي ساتلي دي. په کابلي  پارسي گړدود کې يې د سر بېوا کوږي څرک بيا پر راټوکېدو بريښي، لکه واخلې په(جوان)، جوال، خوار(خواهر) سوار، پياز، نياز... کې(يمين: دستور ۲۰۱۱ص ۵۲).  هرگوره، د پوهاند يمين  په همدغه اثرکې د (کاهش، حذف) په اړوندو پارسي بېلگو لکه جاروب او جارو...کې دوازې څپې پای کنسوننټ غورځن  ياد کړی، يوه ټوليزه پېښه نه بلل کېږي. ده بايددا نومېرلی وای چې کوم کنسونټ په کوم چاپېريال کې غورځي، که  خبره پر (-ب) يايې پر ناخجن شونډيز ځېل (-پ)وي، ولې په کسب، اسپ يااسب، چسپ، چپ، خپ و چوپ کې له وينگه نه لوېږي.  بلخوا ولې دغه غږونج د ديکلسترازېشن په چوکاټ کې و نه څېړل شي چې د پښتو او نورو خپلوانو ژبو په څېر يې پارسي پای- کلستر دلته او هلته شنل کېږي، پارسي بېلگې، لکه: است- اس، نيست – نيس، راست- راس، سست- سس... .

 

د زېږندې(توليدي) غږپوهنې ليکوال (سانفوردا شېن ۵۹-۶۰) د سربېواکوږيو څومره ييزه  بريد بندي (محدوديت) د څپيزې بريد بندۍ يوه بېلگه گڼي او ليکي:

((انگرېزي گړونه(مورفيمونه ښايي، په صفر، يو، دوه يا درو بېواکو–it,pit,split پيل شي. خو داسې گړونه نشته چې په څلورو يا زياتو بېواکو، لکه *splrit- پيل شي.))

نوموړی ژبپوه دا بس نه گڼي چې گړونه تر درې (يا څلور) کنسوننټه وږيو پورې شتون  درلو دای شي، بلکې دېته  هم پام اړول اړين بولي چې ايآ دغه بېواکغږونه يا کنسوننټونه په هر چاپېريال کې  راتلای شي؟

 

د شېن په وينا بايدپه دغو درو بېواکوکې لومړی s وي، دويم يو ناغږن تم (b,p,d,t,g,k) او درېيم  يو اوبلن(r,l)  اوسي. په پښتو کې هم يو شمېرسر بېواکوږي همداسې  راځي.  هر گوره،، د تمبېواکو ( انسدادي کنسوننټو) په لړ کې د(د) پرځای غبرگژبيز (ډ) او د اوبلن بېو اک(ر) پرځای غبرگژبيز اوبلن غږ(ړ)، هغه هم د کلستر په سرکې، راتلای نه شي،  ځکه غبر گژبيز د زېږځي له پلوه په زېږتالوييز، په بله وينا، بې انگازې بېواکو کې راځي.

 

.بې انگازې تم، مښلي او تم-مښلي بېواک، په خپلو منځو کې هېڅکله وږی نه شي رغولای، ترڅو  ورسره خپلواک، نيمواک(واوېل، سيمي واوېل)، يا انگازور، په بله وينا، خپلواک وزمه بېواک، لکه مخني يا لمريز(شمسي): غاښيز(ت، د، ، ن)، اووريز(ز، س، ځ، څ)، اوو ريز -تالوييز (ژ،ش، ج، چ)،  پزيز(م، ن)، اوبلن(ر،. ل). مله نه شي. که دالامل نه وای، پښتو بېوا کوږي نور هم پسې ډېرېدل. په دې مانا چې ۲۹ بېواک له دوو نيمواکوسره په  ۲۹کې ضربېدل او په دې  چم يې يوازې د دوه کنسوننټه سربېواکوږو شمېره۱۲۴۱ ته رسېده، او ښايي، له نورو گردو ډولوونو سره تر لس زرگونو هم پسې اوښته. په داسې ترڅ کې چې اوسنۍ عادي شمېره به يې د پښتو د درستې وييپانگې  تر سل- پېنځلس سلنې تېری ونه کاندې او بې ديجيتاله يې هم ځانته جوته کړای شو (هماغه اخځ ۳۵-۳۰ او پښويه: ۱۳۶،:۸۱).

.

په دوديزه عربي- پارسي ترمينالوجۍ کې يوازې د يوراز(پيلبېواکوږی) لپاره((ابتدا پرساکن)) نومونه (اصطلاح) شته ، نه د منځبېواک او پايبېواک لپاره. سره له دې چې دواړې ژبې پيل-(ابتدا پرساکن) او منځ- هغه نه، بلکې روستی(دوه ساکنه) دا لري، په پارسي وييونو کې،لکه چشم، خشم، لشم، پشم، کرم، مهر، مُهر،  ابر،  سرو، مرو، جور، رزم، بزم، يا له پښتو سره گډ وييونه: ببر، چتر،  شرم، گرم، نرم، غور، جشن، زخم...

 

 په عربي هغوکې، لکه: اسم، فعل، شعر، نظم، سجع، وزن، وعظ، محض(محضې، مازې)، ورم، نثر، نشر، صدر، قصر، عصر، طور،  رقص، زجر، عذر، خلع، خلق(خلک)، بحث، حذف، عشق، حسن،  جذر، جذب، نبض، قبض، عقل، نقل، نُقل، نفل، بخل، قطع، فکر، ذکر، ذهن، زهد، مکر،  صفر، مصر، عمر ، عطف، نحو، محو، سهو، لغو، دلو، حشو، مدح،  قبح، صبح، شبح، عون، ضمن،   حول (ماحول)، قول ، دخل، نحل،  نعل(نال)، لعل(لال)،   فسخ، صلح،  جمع، شمع، منع، دفع، شرع، وسع، وضع، طمع، بيع(بيه، بها آرياني ريښه لري)؛

 سعی، وهم، فهم، رحم، سهم ،  عجز، ظلم، کسر، رسم، جسم، قسم، حجم، رجم، عزم، جزم، قوم(قام،کام) مصر، هضم، حشر ،    صبر،  ثور، فقر، فخر، فجر، ظهر، عُرف، عُشر، شُکر،  بحر، جبر، دهر،  نهر، عهد،  عقد، قهر، قبر، قرن، قطب، قحط، قطع، سطح، ذبح، شرح، طرح، جرح،  صلح، سِحر، کفر، جهل، سهل، رطل، سطل، قتل، فضل، نسل،حمل، رمل، مثل،   فصل، وصل، وحش،  علم، حلم، حکم، امر، فتح، نصر،  اجر، جذر، دور، قدر، بدر،  نذر، بذل،  بذر، اصل،  فرع، ربع،  زرع، ... کې.

 

په(و) گړنۍ پارسۍ هم زياتره پاسني عربي پوروييونه دپښتو  غوندې دوڅپيزوي، صلح- سوله، سطح- سطحه (سته)، شرع- شرعه(شره) ، سهو-سهوه(ساوه) او داسې نور.

پښتانه يوازې پارسي او عربي دا نه، بلکې د نورو ژبو ورته يوڅپيز وييونه هم  دو څپيزوي، لکه انگرېزي، په تېره امريکايي ځېل form, fault, turn. د عربي هغو وينگ بيا له ديني متنو پرته له پښتو غږپو هنې سره برابروي او دوڅپيز وي يې، او تر ډېره يې هم په آرليکدود کاږي..

 

 زموږ کلاسيکو ويناوالو هم  دوڅپيز کړي، لکه رحمان باباچې((خلق)) يې د يوه درست شعر د رديف په توگه کارولی دی: 

 خدايه څه شوهغه ښکلي ښکلي خلق_ په ظاهر، په باطن سپين سپېڅلي خلق...

 ستر خوشال هم ، د پښتو له ټوليزې لوښې ځانگړتيا سره سم  د ورته  يوڅپيز وييونو ( خلق، عزم، جزم، رزم...) د دوڅپيزونې تر څنگ نور پارسي او عربي وييونه، يوه يوه څپه رالنډ کړي دي..

 

په دې لړ کې ځينې درې کنسوننټه عربي او پارسي بيا هماغسې يو څپيز ادا کوو، لکه: حرف، صرف،  عرض، فرض، قرض ، قصد، حرص، حمد،، نعت، وقت(وخت)،  حوض(اود، اوز)، خرج،  درک(د موندنې، پوهېدنې په مانا، نو دوڅښيز شي د کندې مانا ښندي)،  قوس، حدس، شمس، نقد، نقت، خقت، رمز، طنز، طرد، کنز، دين، بين،  عين؛

پارسي: نغز، برف، ژرف، خشت، زشت، کشت(کښت)؛  له پارسۍ سره گډ: تخت، بخت، رخت، سخت، مست، پست،  مفت،  جوفت(جوخت)، چست، سست، درز، نرخ،  چرخ(څرخ)، وچرس، پند، وند؛ له پښتو سره ځينې گډ وييونه، لکه برج، مرچ ... پښتو له سرکلستر او پارسي له پای کلستر سره راځي، (ورخ، درنگ... بيا پارسي دوڅپيزوي. د دغو نوروبېدودي (استثنأ) د نيموا کو(w,y)   او واوېل رنگه، په نورو ټکو انگازورو کنسوننټو، لکه: اوبلنې/ ر/، پزيزو/ م/،/ ن/ او اوور يزې مښلې/ ز/...)  زېږنده برېښي .( شېن- اڅک۳۱)

 

 پښتو سره له دې چې د پښوييزې ځانساتۍ يا زوړ پالۍ(محافظه کارۍ) په توپير،يوه اوښتو نې(متحوله) غږپوهنه لري، خو بېواکوږي يې تر ډېره ټينگ و ترينگ ساتلي چې د پښوييز ار کاييزم تر څنگ يې د ناپښتنو، په تېره بې سرکلستره ژبو(پارسي، عربي، اردو...)  ويونکيو لپاره زده کړه نوره هم پسې گرانه کړې، خو پر وړاندې يې پخپله پښتنو ته د اروپايي او نورو (ابتدأ پر ساکنو) ژبو زده کړه اسانه کړې ، هم ستېشن،  سټريټ،  شتراسې، ستراد، ستاندرد، او ستراتېژي ويلای شي او هم  شتراسبورگ، سکاټلېند، سوېډن او ستوکهولم... .

 

په هره تو گه پښتو په خپلو نږه وييونوکې درېواړه کلسټره لري،. خو د يادشويو پارسي او عربي ځانگړو بېلگو په استثنأ په ټوليز ډول د دغو دوو او ځينې نورو ژبو ډېر وييونه د نيمواکو(w، y) په مټ په کلسټرولوسره يوه يوه څپه رالنډوي: دوڅپيز ور يو څپيزوی، لکه خدا-خدای، خيال،  خلاص،   نيت، سوال، ځواب يا په يوه جوړه تړنگ(سوال و ځواب)کې ؛ درې څپيز وردو څپيز وي، لکه باميان، بيابان، اختيار، امتحان( اېمتيان)... ، څلور هغه ور درې څپيزوي، لکه ليبيا، اُمتيان، حواريون او داسې نور .

 

 په پارسۍ کې انگرېزي او لاتين آري پېنځڅپيز پور وييونه ور څلور څپيزوي او ان درې څپيزوي، لکه اروپاييان( اروپايان)، هغه برېتانيان(برتانيان) او شپږڅپيز يې هم څلورڅپيزوي او اووڅپيز پېنځڅپيزوي،لکه امريکاييان(امريکايان) او نيکارا گواييان (نيکاراگويان).  

د شمال ختيځ پښتانه، په تېره مومند ځينې خپل او پردي دوه څپيز وييونه يوڅپيزوي، په بله وينا، کلسټروي، لکه سخر(خوسر)، سخې(خوسی)، سخا(خوسا)، همداسې  د يو لړ وييونو  په منځ او پای کې را غلي غبر گغږونه (ديفتونگونه) يووستوي کوي  او په کلسټرولو سره را لنډوي، لکه: خوريی(xwrè)، غويی(γwè)... ، لا ان وگړنوم (قيوم) پر ورته يو څپيز کلسټر (قييم، قيم) بدلوي.

 

داچې استاد حبيبي د پټې خزانې (۱۶۶) د پارسي او عربي په پېښو( ورم) لکه وزن، (وَرم) را ښوولی، يوه تېروتنه برېښي او په کره ليکنۍ پښتو کې هم له برَم سره انډول يا انالوگ  (ورَم) شوی؛  په جوړه تړنگ(ورم و وراشه) کې يې کلسټر  بيا له منځه تللی دی.

 

په يونيم گړدود کې د داسې يوه کمپېښي(نادر) ځانتني (منحصر به فرد) سربېواکوږي بېلگې څرک لگېدای شي چې د نورو ټولو پښتنو لپاره يې وينگ خورا گران پرېوځي، لکه د ميانو الۍ پو لې ته  د خټک زوني  څېرمه شکردره کې د يوه غاښي نوم ((دژوکی džúkay)) دی چې ځايي خټک يې د خپل جنگيالي او ننگيالي نيکه له سنگرونو څخه گڼي او د(( دژ))  د کو شيننوم په توگه يې لومړي دوه بېواکه سره کلسټر شوي دي؛ گومان نه کېږي چې ان په گردو خټکو کې يې دويمه بېلگه وموندل شي، ځکه کم انگازه غاښيزتمبېواک/د/ او بې انگازې زيږتالوييزه مښلې/ ژ/ سره پتليزول د چا خبره ژبه کيلي کوي.

 

هغه نږه پښتو بېواکوږي چې زياتره ويونکي يې ويلې کوي او لږو ډېر يې په کره ليکنۍ پښتو کې منل شوي يا منل کېدای شي، داسې را اوډو:

په غورځن(حذف) سره، د سر(و-) په غورځن را ساده شوي وييونه زياتره کره رادود شوي دي، لکه:(و) ړومبی، (و)ړوند، ،(و)روس، په دې لړکې کېدای شي، د(وروسته، وروستی،او ستر ی  ) پر وړاندې شمالختيز ( روسته، روستی) هم همداسې کره ومنل شي، خو(لاړ، رو، رور) د(ولاړ، ورو، ورور) پر وړاندې نه، ځکه له نورو وييونو سره يې ټکر راځي؛ د(پ) په غورځن سره(خور، سور، سور) د(خپور، پسور، سپور) ياد (ز) په غورځن سره (ړه) د(زړه)، پر وړاندې هم همداسې درواخله.  

 

يو لړ تاريخي  ن-پيلي کلسترونه، کله: نمونځ- نمانځل، نماړی- نماړل ، نمر، ، نمسی، نو مړی... ، منځنۍ گړدودي ډلې همداسې ساتلي، سوېل لويديزې هغې پر ل-پيلو اړولي او شمالختيزې يې يا  ن- غورځولی، او يايې م- پر و- وراړولی، لکه:مونځ- مانځل، نواړی- نواړل، نور، نوسی، نومړی...؛ همداراز نمړۍ(مړۍ ) پر  نوړۍ او  نيمسی  پر ليمسی.

 

ښينه(خوښينه)، اوښی(اخښی)، اښل يا اخل(اخښل)، بښل(بخښل)،نښه(نخښه)... کې کېدای شي، د(ډېروالي) او (اسانوالي)  پر بنسټ کره ومنل شي،( نښه او نښان) سره بيا خورا ښه لگېدلي  او جوړه تړنگ يې وار له مخه رامنځته کړی دی. (ليکلارښود، ۸۲-۵۹).

( کې) بيا د زړې(کښې) او(چې) د زړې يا لږ تر لږه ليکدودي(چه) پر وړاندې د ويونکيود بشپړ ډېر والي او ورسره ورسره د ليکوالو د۱۳۵۵ کال د پرېکړې او هوکړې له مخې معياري رښته ترلاسه کړې. هرگوره، کندهاري ليکوال له خپلې گړدودي خجپوهنې سره سم د نورو(ې-پای) هغو غوندې دواړه وييکي (چي،کي) وايي او ليکي.

 

 (۲)(-ya-)  پر(-e-) بدلول، لکه: بيارته/بيرته پر بېرته، ژړ/ ژيړ پر زېړ؛ شمال ختيځ خواته (بېل) بيا پر بيل(byal)، وېره پر ويره، چېرته پر چيرته او بيا چرته اړوي، بل ناکره ځېل يې چرې دی او تر گردو کره (چېرې) منل شوی او کندهاريان يې له خپلې خجپوهيزې ځانگړتيا سره سم دوا ړې اوږدې (ې) گانې پر لنډو (ي) گانو بدلوي، خو  دوڅپيز اوريځ uryájبيا پر يوڅپزه ورېځ wrej او وريځ - wryaj) ، (درواغ) پر(دروغ)، (پېړ) پر(پرېړ) او(وېښته) پر (ورېښته) کلسټروي (آرپوهيز سيندگی ۱۸۰)

 

(۳) د غږيزادلون بدلون له بېلگو څخه اوړنونه يا قلبونه (metatheses) چې که څه هم د لويد يزې گړدودي ډلې په پرتله په نورو دروهغوکې زيات ليدل کېږي، نو که له بل آرسره يې د ټکر وېره هم نه وي، له يوې مخې ورته کره ليکنۍ پښتو ته لار نه ورکوو او هماغه آرې تاريخي بڼې يې ساتو، لکه: اسوېلی(اوسېلی)، کښل، کښته ...(ښکل، ښکته...).

پر وړاندې يې بيا د(روځ- ورځ)،(ږغ- غږ)،(برالبه- بلاربه)، (اروېدل- اورېدل)، (بغرگ- غبرگ)، پرولل- پلورل)... دويمې بڼې ، د دوه-درو معياري آرونو له کبله کره امرل شوي دی، لکه د ويونکيود ډېروالي، ټوليز اسانوالی او دودوالي له مخې.

 

په ( ځمکه- مزکه) کې هم ښايي، دويمه اوړېدلې دايې ډېر ويونکي ولري، خو د نويو رغوليو او رغېدونکيو بېلنگونواو تړنگونو (مشتقاتواو مرکباتو) له پلوه له کره ليکنۍ پښتو سره ښه ترا اړخ لگوي، لکه په(ځمکنی، ځمکوال، ځمکسمون، ځمکوېش، ځمکزی، ځمکلاندې، ځمکغونډا ری، ځمکواک، ځمکواکي، ځمک-هوا توغندی...) کې.

ځينې ليکوال په ( ازانگه) او(انگازه)کې له نيولوجېزم او بيا سېمانتېزم(ماناونج) سره، مورفو-فونولوجيکي بدلون راولي، لومړی ځېل يې د(انعکاس، پژواک) او دويم دا يې د(هنگامه) انډولوي.

 

(۴) د يوه خپلواک(زور، زورکي) په ډېرن(اډېشن) سره ، لکه د ننگر هار خواته: يو څپيز پسه، پسې دوڅپيزوي او دوڅپيز(پسرلی)، درې څپيزوي ،چې  پېښوريان  يې بيا پر (سپرلې) اړوي ځکه له (پس-) ورته(سپ-) بېواکوږی اسان پرېوځي، خو داچې د ړومبي ويي ډېرگړی يې هر گوره له يو گړي (سپرلي) سره ټکر خوري، نو کره منل کېدای نه شي ؛ همداراز يې(زمری) پر (امزری) او (مزری) اړول درواخله.نغری-  انغری، نجل- انجل، نجلۍ – انجلۍ يا جينۍ، نجو نه-انجونه يا جونه، جنکۍ ، جنکيانې، جينکۍ يا جينکيانې هم له کلسټره يوه تېښته، په بله وينا، اسانخوښي اوياهم خوږغږي (euphony) ده چې د ډېرن، غورځن، اوړن،همرنگۍاود دې لړۍ د نورو اوښتنوله موخو او انگېزو څخه گڼل کېږي.(پښويه- ددرېيم چاپ پايڅوړ ۳۹-۴۱)  

ځينې پښتانه ارت، اوږد، روږد، اړخ، بوخت، ږد-(اېږدم...) ( په زورکي) منځ- خپلواکونج (Ablaut) سره دوڅپيزوي او په دې ډول يې کلسټر  ورشني.  ځينې بيا په سرچپه توگه يو نيم ويی، لکه برخه (bárxa) چې اوړېدلې بڼه يې(بخره) ده، په لوی لاس پر(bráxa)کلستراړوي، يا د(ښکل) سروږی د(و-) په ډېرن(وښکل) له منځه وړي، خو پر(درول) د (و-) ډېرن (ودرول) سره  منځ کلستر(-در-)  رامنځته کوي . (ليکلار۵۳)

 

(۵) سربېواکغونډونه، هغه هم زياتره له(-ǝw -) غبرگ سره د شمال ختيځ خواته يووستوي (-o -) يا (مونوفتينگ) کېږي، لکه: لوَست(لُوست، استفراغ او لُوستل استفراغ کول مانا لري)، سوَب(حاضر)، غونج، غوټ، کوَټه(ډېرۍ، امبار؛ ځاينوم)، کوچ، کوچلانه، کُونج (قونج)، گوټ، خوټه ... ←(۲) سيمي واولw.

 

(۶) له سوېل لويديځ پرته په نورو دروگونو گړدودي ډلو کې د (-ي) او(-ۍ) پای نومونو د اوښتيو ډېرگړيو (مغيٌره جمعو) کلسټري بڼې ساده والی مومي او ډېری ليکوال يې هم په همدې ليکدود کاږي چې موږ د ډېروالي او اسانوالي دآرونو له مخې يو سازښت ته رسېدلي يو او هغه داچې په ستاينوميزو، تولنوميزو او شمېرنوميزو تړنگو(توصيفي، اضافي او عد دي ترکيبونو) کې  له مخه راغلی ټاکندوی يا  ټاکندويان(موډيفاير يا موډيفران) ورسره  زياتره همداسې بې کلسټره، په نورو ټکو:   

 

بې زورکيوالې(-ۍəy--) له ساده اوښتی بڼې سره کره منلی(منلي) بولو او ورپسې ټاکلی،ستايلی او شمېرلی نوم په آره اوښتې کلسټري بڼه، لکه: مېړوښو ښوونکيو، پياوړو لارښوونکيو، دکليو درو مېړنو وگړيو ته ستاينليکونه ورکړ شول، د کليو نوو لويو لښتيو سړکونه ويجاړ کړل... دلته (کليو) ځکه پر خپل اکر پاتېږي چې که پر(کلو) واړول شي، خبره مورفو- فونولوجيکي بدلون(ماناونج) ته رسي ځينې سلېما نخېل او بيا زرملوال(يوگړې ښځينه (پښتو) هم په ورته کلسټر (( پښتيوpəx̌ tyó))  پايته رسوي.

 

وردگو( او ښايي کوم يو نيم کرلاڼي ټبر) ډېر بېواکوږي، نه يوازې خوندي ساتلي، بلکې لږو ډېر نوي يې هم  رغولي دي، لکه:يوه، يوې، سره،کره...(sra,kra…) د يوڅپيزولو له لارې؛ همداسې يې نومکړونه denominatives ( ستړيول (ستړي کول، خوشيول (خوشې کول) او دا سې نور در واخله چې دا يې بيا د گړدود د تړښتي(سېنتېتيکي) ځا نگړتيا يو نوې ښکارنده ده.

سوېل لويديځ دوڅپيز(زما-زموږ) پر يوڅپيز کلسټر اړولي چې له شعري اړتيا پرته کره منل کېدای نه شي. ځکه د پښتو د ټوليز غږونج پر بنسټ  وار له مخه له آرې تاريخي بڼې (دما-د موږ) ساده دو څپيز شوې، په بله وينا، غږن/د/ پر غږن/ز/ اوښتی، خو پر وړاندې يې د (دتا-دتاسې) هغه له نا غږ نې/ت/ سره ناغږن/س/. اړخ لگولی او په دې توگه ړومبنۍ جوړه وار له مخه دوڅپيزه شوې او پر يو څپيز بېواکغونډ (کلسټر) اوښتنه يې دويمنی ونج دی چې سوېل- لويديځوالو له(ستا-ستاسې) سره د پر تلې يا قياس(analogy)   له مخې رامنځته کړی دی.

 

يادښت

ځينې کم ازمېښته پښتانه وياندان اروپايي کلسټر پورويزونه(ابتدا پر ساکن مستعاروييونه) د پارسي ژبيو  په پېښو هسې بېځايه ويلې کوي، لکه: پِِِلان، پَروژه، استېشن، گَلوبالېزم... ان تردې چې خپل نږه دا هم، لکه دوڅپيز (مرستيال) پردرې څپيز(مَرستيال) او مرَستون پر (مَرستون) اړوي. ورته پېښې يې په ځاينو مونو او وگړ نومونوکې هم ليدل کېږي، لکه: يو څپيز کلسټرونه( گر شک، گرويک، سوات، سويس، سوېډن، پښين... ) د منځخپلواک په مټ ويجا ړوي، فرانس يا فرا نسه، فرا نسسکو، سلوواک او داسې نور سرکلسټري يا پای کلسټري وگړنومونه او ځاينو مونه دروا خله. همداسې په ورته بېځايه پېښو دو څپيز (سروبی) په منځ- خپلواک(ə,a)، په بله وينا، د سر بېواکو ږي(سرو-) او د (پکتيا) د پای کلسټر(-تيا) په شننه درې څپيزوي. (ستوکهولم) د (الف) په ډېرن پر(استو کهولم) اړوي او داسې نور.

 

همداراز د پښتو وينگ پر خلاف دو څپيزه کلسټري (سپانيا) ، يوخوا د (الف)په ډېرن (اسپا نيا) درې څپيزوي او بلخوا يې دپای کلسټر په ويجاړ تيا پر څلور څپيزاړوي، (هسپانيا) ليکدود خو يې لا  له ډېر دود انگرېزي هغه(Spain) څخه نور هم واټن زياتوي؛ د لرو پښتنو يوڅپيز هو بهو وينگ او ليکنگ((سپېن)) هم له پښتو څخه د راخپلونې (ادا پتېشنال) ځا نگړتيايي رښته راخرخشنوي. دوی له دغه پلوه په ځانگړي ډول د اردو ړندو پېښو لاره يو مخيزه پرمخ اخېستې او د برنۍ کره پښتو په توپير يې ان د اسلامي هېوادو او پلازمېنو د نومونو درا خپلونې يوه لږه کۍ هڅه هم نه ده کړې، لکه سعو دي عربيه(عربستان)، اجېپټ( لږوډېرمصر)،سوريه (لږوډېرشام)، کيرو، لېبيه يا ليبي، اندو نېشيه، ملېشيه ...(پای)

 

بېواکوږي د ويي يا څپې دننه دريځ له مخې درې ډوله دي: (۱)سربېواکوږي،(۲) منځ-بېوا کوږي او(۳) پای- بېواکوږي.

  

الف: (پيل- يا)سر بېواکوږي(initial clusters)

 په پښتو کې  د دې ډول بېواکوږيو  ډېرپېښی(بسامد، فرېکونسي) تر منځبېواکوږيو او پايبېواکوږو بېخي زياته ده. بشپړ ډېری يې دوه غږيزدي او درې غږيز يې له څومره ييز پلوه په دويمه پوړۍ کې راځي. چې اوږدترين دي؛ د څلورغږيزه بېلگې څرک يې  راته سم له لاسه د(ندرور)  په ډېرگړي (ندريندې ndryánde) کې لگېدلی دی.

 

لومړی-دوه بېواکي يا دوه کنسوننټي سرکلسټرونه پر لاندېنيو درو ډلو وېشنه مومي:

۱) پښتو دوغږيز سربېواکوږي تر گردو بشپړ ډېری وييونه رانغاړي او لکه الماني، انگرېزي او نورې جرماني ژبې، يا روسي او نورې سلاوي هغه، زياتره په مښليو، بيا په تېره شپېلکي (صفيري) او ازانگه وال اوازونو (س، ش) هغه هم  تر ډېره د تمبېواک (انسدادي /-پ-/ او/-ت-/ په ملتيا) پيلېږي، لکه:

 

 سپی، سپين، سپېڅ،  سپېڅلی، سپېره، سپېرگل، سپېرگه، سپېسته، سپېښته، سپښته، سپيغول،سپېلنی،  سپور(سوار، وچ)، سپرلي، سپارل، سپلم يا سپېرلم (روباه)، سپلمۍ، سپلمی، سپم(دستنې ستومی)، سپما، سپک،  سپوږمۍ(سپنگۍ، وږمکۍ، وږمۍ)، سپوغزه، سپړل، سپڼ، سپڼل، سپڼسی،سپنپڼ (نسترن)، سپنخړی(وسپنخيری)، سپنډخ، سپاره،  سپرغه، سپرغۍ، سپرخی، سپخېدل، سپږمې، سپور، سپومی يا سپوڼی، سپږه، سپېر کونډه، سپېرکونډکه، سپېرکی، سپېر کۍ،  سپېرسترگی(خاطر اپرېدی)، سپېره، سپېدې...؛

 

 ستړی، ستومان، ستم (ستمی،)، ستو، ستومی، ستونی، ستوری، ستن، ستون،  ستغ، ستر، سترگه، سترغلی، ستا، ستا سې، ستاو ندې، ستايل، ستانه،  سخر، سخړه، سمڅ، سره، سرۍ، سراښ، سرپ، سيل، سکور،سکويل،سکام، سکم، سکيم، سکاسه، سکته (قناعت)، سکول(د ټال پړی)، سکالو، سکاڼی، سکڼ، سکڼل، سکښتل،  سکو، سکوی سکوښتل (سکولل)، سکينده، سنۍ، سکونډل، سمت،...؛ شپه، شپول،  شپېلی، ،شپېلۍ، شپېلول(شپېلل)، شپون، شکور، شکول، شلول، شپږ، شپاړس، شپېته ، شپېشته، شته، شمېر، شرنگ، شړک، شړو مبې، شنالغه، شنا وی، شواړ،  شواړه ...؛ خپل، خپور او داسې نورې بېلگې چې له بېلابېلو سرغږونو سره پيلېږي.

 

(۲) نيمواک سيمي واوېل (w,y) د يو لړ سرکلسټرونو  په رغاونه کې برخه اخلي چې په يولړ گړدودو کې د شننې په موخه لومړی پر اوږده- و اړوي او ديم يې پر اوږده-ې:

ــ د و(-w-)  په منځواله، لکه په دې وييونو کې: دوه،دوی، دوې، ژوند، ژواک، ځواک، ځوان، غوږ، گوته، گل،گوَر(حريف)، گوټ( گوشه)،کوَر، غوز، غوړ، لوږه (ولږه)، ، لوړ، لواړ، لوړه، کورت، لو ست، لوَستل، لوېشت(ولېشت)، لوېدل( ولېدل) ، خوند، ژوند، گوند، خوړ، خوړه،  خوړل، خوراک ، خوری، خوريی، خوړين،خول، خولۍ، خوله (دهن)، خوله (عرق)، خوا، خوار، خواله، خوږ (ژوبل)، خواښې، خوښ، خوښه، غوښه، غويمنډ، غول؛ گواښ، کوَنډ، کونډ، کونډه، کوړکه، کونگ...کې؛ سوی،ښوی،  خوی(شپشک درخت)، همداراز د عربي(دُبر، فرج) پښتو انډولونه  او داسې نور... .

 

ــ  د و-(w-) په سرواله، لکه په دې وييو کې: ورا، وران، ورين، ورور، ورېره، وراره، ورټ، ورم، وراشه، وُريځ، وړانگه، ولاړ، ولل، وړل، ولېشت(لوېشت)، ولږه(لوږه)... ؛

د (y) په منځواله، لکه په دې بېلگوکې:  بيا، نيا، بيرته، چيرته، ژ يړ، سيال، وياړ، ويار، ويا ل، ليا، ليار، مليا، ميا، زيا(ياد، خاطره)، زيار، پياز، نياز، زيان، پياړمه، پياسه(مجرای سيل، سېلبر)، پياوی (کانۍ، خس و خاشاک روی آب سيل)، مياشت، ميانده، پيانده، ميند ې، تريندې، نږيندې. پياوړی، پياڅه(پاچه)، پياڅه( آرد و نان جواری، برنجی يا ارزن)، پيا غله ( دستمال گردن، مفلر)، پياخله(چکن دوزی)،پيازه(سپيازه يا زيان، زن يا حيوانی که سقط حمل کند)... .

 

ــ لکه له مخه چې د وردگو د گړدودي ځانگړتياوو په لړکې وويل شول، د نرينه شمېرنوم (يوyaw) اوښتې بڼې(ywə) او  د ښځينه يوگړې(يوه ywa) او اوښتې بڼې(يوېywe)  په بېلگو کې د دواړو نيمواکو سرکلسټر (yw-) شتون  لري،  خوداچې ډېری ويونکيوته يې وينگ گران دی، نو له شعري اړتيا پرته يې د کره والي جوگه گڼلای نه شو. هرگوره، د.(wy-) ډول بېلگې چې ځينې يې موږ په همدې ليکنه کې وړاندې کړې دي، د وينگ اسانۍ له پلوه  د ټوليزوالي او کره والي وړتيا درلودای شي .

 

 (۳ ) په درېيمه کچه کې له ناغږن تمبېواک ( پ-) سره پيلېدونکي بېواکوږي راځي، لکه: پروت، پرته، پسول، پروړه، پرېړ،پرين، پرېښوول، پرېوتل، يرېولل، پرېمينځل، پرېوان، پړيخ، پړا نگ، پړوبی، پړوستی،  پړوکی، پړومبې، پړه، پړانه، پسه، پسور، پسول، پسر لی، پسې، پلن، پښه، پښۍ، پښېمان، پلار، پلورل، پلندۍ، پلنډه، پلوړه، پله، پليش، پياڅه، پياخله، پيارژرندی، پيار غنده، پياړمه، پياز، پياسه، پياغله، پيلگې، پيالنه، پيانده( چوټي،کوڅۍ)، پياورکی، پياوړی، پياوی... .

 

(۴) په پزيزو(ن ،م) او نورو بېلابېلو  غږونو پيلېدونکي دوغږيز سرکلسټرونه، لکه په دې وييونو کې: ملل،نگېرل(احساسول). مړل، مړينه، نمونځ (لمونځ)، نمنځ، نمانځل، نجتل، نغښتل، نغاړل، رغښتل، نښتل نښلول(مښلول)، نما نځنه، نمز دک (مزدک)، نمړۍ(مړۍ، نوړۍ)، نمسی (لمسی، نوسی)، نما ړی(لماړی، نوا ړی)، نماړل (لماړل، نواړل)، نغن، نغری، نموږل (ږ منځول،مږنزول)،ږمنځ(مږنځ)، ږدن، گرېوان، گروه، گروهه، لوشل، غوالوشه (غالو شه، چې سروپای دواړه کلسټره پکې شنل شوي)، زړه، تره، کړل، تلل، لونل، زمول، زمو لل، درې، درون (دروند)،تروږمۍ(زياتره له سپوږمۍ سره انډولېږي)... .

 

دويم ــ درې غږيز( او ډېری اوږدترين) پښتو (دوه بېواک او يو نيمواک) سربېواکوږي:

د دې ډول هم ډېرې بېلگې په دوه گونو شپېلکي (صفيري) بېواکو(س، ش)پيلېږي،  په دويمه کچه کې  په دوو مښليو  ژبۍ- تالوييزو(خ، غ) يا تم-نر متالوييز (ک ،گ) او درېيم بشپړ ډېری هغه يې له نيمواک/و/ سره را ځي، لکه:

(۱) له(ش خ و)، (س خ و) او... سره په دې روسته وييونو کې:  شخوَل(آشوب)، شخول(خپگان له زورکي سره، شخولی، شخوند يا سخوند، سخوندر، سخواړ(پيت پزی)، سخوښتی(وښکی )، سکو ښتل (سکو ستل، سکولل)،سخرټ (لرگين غونډاری)؛ نگولی، ستهان(ستان له هندي ساييزوالی سره).

 

 له بې انگازې نرم- تالوييزو تمبېواکو (ک،گ) سره راپيلېدونکو او بيا په نيمواک(و) پسې هم  د راغلو رپنده او ړپنده اووريزو (ر، ړ) بېلگې يې،لکه په دې روسته وييو کې: کورت،کورټ، گورت، گور نډه (گودال) ، کوړم ياگوړم او کوړکه، کوړنج (کوړ نجېدل) يا کوړنچ (کوړنچېدل-ول) او ياکوړنگ (کوړنگېدل-ول)(د سپي زونگ او زو نگېدل-ول له وهلو سره) او له ژبۍ-تا لوييز (خ، غ) سره را پيلېدونکي او په (و) پسې د ورته راغلو اووريزو (بيره يي) بېلگې يې، لکه  په دې وييونو کې: د(خوړل) ناتېرمهالې سټه(خور-: خورم، خورو، خورې...)، خوره يی، خورينه(د خُورينه دپق انډول)، خورڼول(پسه پر مېږه خېژول)، خوړچ (نسترن)، خوړين، خوړ سکه يا غوړ سکه، غوړچ، غوړپ (غړپ)، غوړپل (غړپل)، غوړشکه،(د غړم يو ځېل) غوړم(د توپ اواز)، غوړنجه(لمبه)؛ (خ و ل) کلسټر، لکه په خوله، خولم پلم(لژند)، خولخوند... کې؛ د ننگرهار غولول(wl-awəl γ)، نښتل(nxt-)، نښتی... هم په دې ډله کې راځي او داسې نور.  

 

ښايي په هندواروپايي ژبکورنۍ کې سلاوي ژبې تر څلورو سربېواکوږو لږوډېرې بېلگې و لري، لکه په رو سي    ( فسترچر !) کې.، هرگوره، لکه پاس چې يادونه وشوه، په پښتو کې يې تر اوسه يوه بېلگه لاسته راغلې او هغه هم د( ندرور) په ډېرگړې (ندريندې) بڼه کې  اوڅلورم  غږ (فونيم) يې هم بېواک(کنسوننټ) نه، بلکې نيم بېواک، په بله وينا، نيمواک/-y-ی/ دی. دسانفوردا شېن (۵۹- ۶۰) د تېرې څرگندونې له مخې انگرېزي سر بېواکوږي تر درې کنسو ننټو تېری نه کوي چې لږوډېر  پکې له دوو نيمواکو يا سيمي واوېلو څخه يو، د کنسوننټ استازي هم کوي.

 

 (۲)چې درېيم غږ يې نيمواک/y/ وي، لکه په دې ډېرگړو ښځينه نومونو کې: خويندې له(خ و ی)، نږيندې له(ن ږ ی-)، تريندې له(ت ر ی-) سره

((ندريندې)) بيا سم له لاسه زموږ د پلټنې او موندنې له مخې د پښتو يوازېنی څلورغږيز (ن د ر ی) بېوا کوږی او بياسر بېوا کوږی دی، هغه هم د ندرور(خواهر شوهر) د ډېرگړي(جمعې) په بڼه چې درې ړومبني يې بېواک(کنسوننټ) دي او روستی دا يې نيمواک يا سيمي واوېل/y/ دی.

 

ب ــ  منځبېواکوږي (middle clusters)

 د دې ډلې بېلابېلې پښتو بېلگې، لکه نورې هغه په پق( پښتو قاموس) او گړدودو کې نومېرل شوې دي:

(۱)په يووستو وييونو کې منځبېواکوږي تر سر- او پای- هغو روسته په درېيمه کچه کې راځي،  هغه هم بشپړ ډېری يې دوه غږيز دي،لکه په دې وييوکې: منگلوسه(تخت روان) له (-گ ل-)، پنډوسکه له(-س ک-)، کلوښته له(-ښ ت-)، گوسڼه له(-س ڼ-)، تېغنه له(-غ ن-)، نانځړه له(-ن ځ ړ-)، زوکړه، هوکړه له(-ک ړ)، کوچنی له(چ ن)، کوشنی، اشنا، اېشنا(يشنا)، اوشنل له(-ش ن-)، پاسلل، پاسلول يا پاسلېيل له(-س ل-)، بوتلل، پرتلل له(-ت ل-)، اوسکارل له(-س ک-)، خاوره له(-ور-)،  ژاوله له(-ول-)، نانځکه له(-ن ځ-) سره.

 

په يونيم ويي کې چې نن سبا په ښکاره يووستوی برېښي، يا له آره تړښتي، په نورو ټکو زاړه تړنگونه وي ، لکه:(خرخول) او( پټخول) له(-خو-) منځ-خپلواکوږي سره، او يا له آره بېلښتي، په بله وينا، بېلنگونه( ارکاييک اشتقا قات) وي، لکه: (پېزوان) له(-زو-) او (هېندواڼه)، هندوان له (-ندو-) سره، هغه هم په دې آړ (شرط) چې اړوندې څپې يې پر لپېيلې وويل شي. له همدې لامله زياتره منځ-بېوا کوږي يا مېډل کلسټرونه هرڅوک له خپلې خوښې سره سم، يا له مخکې روسته څپو سره په پرلپسې وينگ پر خپل اکر(حالت) پرېږدي او يا ترې په جلا جلا وينگ سره ډډه کوي، لکه:(پېز- وان) او (هېن-دا-ره). په دې ډول هېدواڼه او هندوان له کمپېښو درې غږيزو منځبېواکوږيو څخه گڼلای شو، همداسې نانغتان(تورغوږی) له(ن غ ت)، ناندره،ځاندره او جندره له (ن د ر)... او منگل (منگول) له(-ن گ و-) سره چې زياتره بې کلسټره ويل کېږي او همداسې ليکل کېږي.

 

(۲)  يو لږ شمېر ارکاييکې او نيم ارکاييکې کړوالې او بيا متعدي بېلښتي بېلگې له گردو گرداني بڼو او  د مصدر په گډون له ټولو کړنومونو سره ، لکه:

ــ له زړو او نوومخکړو يا مختاړو سره، لکه: اخېستل، اړېستل، امېستل(سفتن)، پرېستل، تېرېستل، کښېستل، کنېستل،پرانېستل، ننه اېستل، پورېستل، جارېستل... له(-س ت-)، اېښوول، پرېښوول، کښېښوول له(-ښو-)، پرېولل له(-ول-) منځبېواکوږي سره. 

 

(۳)  همداسې، لکه په سرکې چې يادونه وشوه، شينواري او له پېښوره  نيولې تر سوات و بونېر او ان تر مارگلۍ پورې دکړسټې د لېږند( متعدي) توک(مونيم-aw-,-əw-) په توگه له روستي بېواک  سره د(-w -) په ملگري کولو منځ- بېواکوږی درواخله  ، لکه(-ږو-)  په زېږولze-ğw-ǝl-  او نورو کې.

 

(۴) د يوه بېواک او نيمواک(یy) په ملتيا، لکه په دې وييو کې: بېديا، بوميا، پکتيا، متيازې، وړيا، وړيان، دڼيا؛،رښتيا، غليا، جليا، بسيا، اوريا، ستړيا، او نور(الف- پای) بېلنگونه (مشتقات)، او همدارنگه گرد (-تيا) روستاړي والا نومونو نه، لکه، روغتيا، ملتيا، ستړتيا، وړتيا... . پور وييونه، لکه ، نسيه، تکيه، ميليون... او بيا ځاينومونو کې، لکه:برېتانيا(برتانيا)، هما ليا، لېبيا، کو لمبيا، کينيا، اېتوپيا، اسيا، استراليا، اېتاليا، مليزيا، اېندونيزيا، کمبو ديا، کا ليفور نيا، لوزيا نا، وېرجينيا، فلادلفيا...؛ زموږ خپل تاريخي دا، اسيا، آريا، آريا نا، بخديانا، مرگيا نا، درنگيا يا زرنگيا (اوسنی زرنگ يا زرنج)، سوغديانا، لود يانا، اود يانا... هم همداسې در واخله!

 

 (۵)  په هغو وييونو کې چې هممهاله له سربېواکوږي سره پېلېږي، لکه: نمانځل، نمانځنه، تومنه، نجتل، نغښتل ، رغښتل، نښتل نښلول(مښلول)، نما نځنه، ښکنځل له(-ن ځ-) ، (د مزدک آره بڼه) نمزدک له(-ز ي-)، پياوړتيا له(-ت ی-)، پرېکړه، پرېکړون،زده کړه، غبرگ يا بغرگ له(ر گ)، هوکړه، زوکړه، سوکړه (وچکالي، قحطي)،دوکړه(تبله)، توکړه يا ټوکړه، راکړه ورکړه له(-ک ړ-)، ترپلل له(-پ ل-)، خو يندې، ميندې، تريندې ... له(-ن د)، پيارژرندی، او تر ټولو روسته، پرېستل، کښېستل، پرانېستل له(-س ت-) سره.

 

ج ــ پای بېواکوږي(final clusters)  په لاندې توگه ډلبندي کوو:

(۱) دوه کنسوننټي،ــ له(-ند) سره لکه په دې وييونو کې: اند، واند(خيال)، برند، تاند، تاند لباند، دروند، ړوند،خوند، ژوند،وند، بند،توند، سند(رايه)، سيند، پايند، ميوند،مړوند، اړوند،  ځلاند، بهاند، بلاند، وياند... ؛ درمند، دردمند، هنرمند،کارمند، چلند،ترند، و يند، بهند، توسند، گرځند، خورند...

 

ــ له-(-نگ) سره، لکه په دې وييونو کې: څنگ، څانگ، پړانگ،  دنگ، منگ،، ډانگ، ډينگ، ټينگ، ترينگ، گړينگ، رنگ، ړنگ، بنگ، مشنگ، گړنگ،لنگ، اړنگ بړ نگ (شک و شبهه)، خولنگ(نارې سورې)، جنگ،پالنگ، تنگ، زنگ، کوَنگ، پتنگ، څور نگ(لتاړ، په وينو لت پت)، لونگ ، اترنگ، شرنگ، ترنگ، ننگ، کو لنگ(کُلنگ)، ملنگ ، کلنگ، ټټنگ، زر نگ، نرنگ، داربنگ، اليشنگ، سالنگ، اولنگ، يکا و لنگ؛ (-نگ) پای-کړنوم غور ځنگ، سونگ، خوړنگ، څښنگ، ولنگ(شست و شو)، کړنگ، کَونگ، تړ نگ،  بېلنگ ، ويلنگ... .

 

له تاريخي پلوه په دغو زياترو بېلگو کې په(ن-) پسې(-د) او د(- گ) وړاندې روسته بيا هسې د ترنگتوک يا ايو فونيم (ترنم) لپاره(← ډېرن) موندلی دی. دغه هڅه(تمايل) په (و) گړنۍ پښتو، پارسي او نورو ژبو کې هم ليدل کېږي، لکه: چمند، ارماند؛ په/ن-/  پسې(-گ)، لکه په.. او له سرچپه ډېرن سره چې تر/-د/ او/-گ/ مخکې/ن-/ راځي، لکه په(اومېند)، (منگر) يا (مونگ)  کې چې کله موږ پر موگ اوښتی دی، ان په(منگول) کې چې کله مغول (مگول) شوی،(-ن-) تر(-گ-) له مخه  ور زيات شوی دی.(پښويه، دويم چاپ۴۰)

 

په دې ډول موږ کولای شو، د اسا نۍ لپاره په ځينو وييونو کې  يې په غورځولو سر له کلسټره را وباسو ، درمن،درون، کارمن... وکاروو، او همداراز  د کړنوميز روستاړي(-نگ) بل گړدو دي ځېل(ن-) په پام کې ونيسو، لکه: خوړن، کړن، اوښتن، سون، تلن، ولن، لکه په وچولن (خشکه شويي) او وچولنځ ( د خشکه شويۍ ځای يا دوکان) او داسې پسې نو.ر.

 

ــ له(-نډ) سره پايبېواکغوږي، لکه په دې وييو کې: لنډ، گنډ، لنډ گنډ(لنډ تنگ)، خنډ، ځنډ، څنډ (افق)، ونډ، گاونډ، ډنډ، لونډ، غونډ، مونډ، رنډ، پرنډ(= پرڼ، پړم: خون يا شير يخبسته)،ټنډ، پنډ، پَنډ،کنډ، پلونډ، بربنډ، سنډ يا سونډاوسڼ(زنجبيل) ، منډ، بونډ، بنډ، خرنډ، ملکنډ، چمر کنډ، روهيليکنډ(له هندي غبرگژبيزوالي سره)  ...(کنډ) د پښتو ترور (( خوتني ساکي)) په لاسوند له آره(کند) دی چې مانا يې(ښار) وه، په سمرکند، تاشکند، يارکند، خوکند (خوقند)کې يې بيا له زاړه ساکي پېره پخوانۍ بڼه پاتې ده؛ په (دايکوندي)کې يې کوشنۍ(تصغيري) بڼه هم همداسې درواخله.

 

ــ بېلابېل دوه کنسوننټه پای- بېواکوږي، لکه:گړونج، خيشت، يو ويشت، دو ويشت...، پوست، سخت، وروست، بخت، ورخ، نرخ، څرخ، کښت، ورښت، يادښت، ټينگښت، رغښت( جوړښت)، منښت... او نو (-ښت) روستاړي والاکړنومونه.

 

ــ هغه وييونه چې سرو پای دواړه بېواکوږي لري او په يوه خپلواک(واوېل)، څپه ياغبرگغږ (دېفتونگ) سره بېلېږي، لکه، (غويمنډ) چې سر-دا(غ و)  په يوه غبرگغږ (ay-  -) او يوه څپه (- مَ -ma-) له پای- هغه(-ن د) څخه بېلېږي؛ په ورته زاړه تړنگ (گوتخند ) يا (خو لخوند) کې درې سره ډولونه ليدل کېږي،سرکلسټر (گ و)، په يوه زورکي له منځ-(ت خ) سره بېلېږي او  منځ- دا په يوه زور له پای- هغه(ن د) سره، نورې بېلگې: شړومب، کونډ، خرنج(اړدوړ، څورب، نفاق)،خوند، شخوند، نمو نځ(لمونځ)، نمنځ، وروست، سست، پښت، سکښت، نغښت، رغښت (لغزش)، څلېښت، لوېشت يا ولېشت، مياشت او نور.

 

اخځليک

باطنی، محمد رضا، نگاهی تازه به دستور زبان. چاپ دوازدهم،.انتشارات آگاه، تهران۱۳۸۵.

باطنی: ۱۳۷۸←.  زبان و تفکر(مجموعۀ مقالات زبانشناسي. نشر آبانگاه، تهران.

چامسکی،نوم: دانش زبان، ماهيت، منشأ وکاربرد آن ۱۹۸۲. (ترجمۀ علی درزی). نشر نی، تهران ۱۳۸۰.

 زيار: پښتو او پښتانه د ژبپوهنې په رڼا کې، ساپي پښتو پراختيا مرکز، پېښور ۱۳۷۹ل/ ۲۰۰۱ز.

 زيار: ۱۳۸۴ ل ←پښتو پښويه. درېيم چاپ، دانش خپرندويه ټولنه، پېښور.

زيار: ١٣٨٦ ل/ ۲۰۰۷ز← پښتو ليکلارښود. دانش خپرندويه ټولنه،  پېښور.   

زيار: ۱۳۹۰ ل/ ۲۰۱۱ز←پښتو آرپوهيز(اېتېمولوجيک) سيندگی، لومړی ټوک (ا- ب- پ- ت- ټ).  دانش خپرندويه ټولنه  پېښور.

زيار: ۱۹۹۱ل ← پښتو سيندگی، نويزونه. دويم غځېدلی چاپ،. پېښور.

ش_اڅک(شېن، سانفوردا): توليدي فونولوجي،د پوهنمل بايزيد اڅک ژبا ړه،.کابل پوهنتون، د ژبو او ادبياتو پو هنځی، پښتوڅانگه. ۲۰۱۲ ل. کال.

چامسکی،نوم: دانش زبان، ماهيت، منشأ وکاربرد آن ۱۹۸۲. (ترجمۀ علی درزی). نشر نی، تهران ۱۳۸۰.

Chomsky, Noam, Knowledge of Language: its Nature, origin and use. USA 1982.

Transl. in to Persian by Ali Darzi, Tehran 1380(2002).

De Saussure,F., Grundfragen der allgemienen Sprachwissenschaft, Übersetzer: Lommel,H 2. Auflage.

                            Berlin1967.

Elfenbein,J., Georg Morgenstierne, A New Etymological Vocabulary of Pashto. Wiesbaden 2003

Langendoen, D. Terence, The Study of Syntax The Generative-

Transformational Approach to Structure of Americn English. The Ohio State University. Holt  Rinehart and Winston, INC. USA 1969.

Mario A. Pei: A Dictionary of Languistics: Columbia University. New York, USA 1954.

Morgenstierne, Georg, An Etymological Vocabulary of Pashto.1. Kommisjon Hos Jacob Dybwad,Oslo 1927.

Schane, Sanforda, Generative Phonology, Transl. into Pashto by Atsak,B.  Kabul Univ., Kabul Afghanistan2012.

Ulrich, Winfried, Wörterbuch Linguistische Grundbegriffe.

Verlag Ferdinand Hirt. Germany 1972.

Wahrig, Das Grosse Deutche Wörterbuch. Bertelsmann Verlag. Germany 1966.

 

 

 

 

 

 

 

Mackenzie,D,N.,Pashto, The World’s Major Languages. Ed.BernardComrie, London 1987.


December 3rd, 2012


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
علمي و معلوماتي