بازگشت
روشنگران
عبدالو کیل کوچی عبدالو کیل کوچی

                              

 آریانای باستان ،خراسان سده های میانه وافغانستان کنونی از قرنها وسالها قبل مهد علم ودانش بوده است . بگواهیء تاریخ  رسم الخط در ین سر زمین باستانی از قرن بیستم تا حدودا قرن چهارم وسوم پیش از میلاد را در بر میگیرد .قبل از ظهور اسلام در آریانا تعلیم وتربیت توسط آیین ویدا وسپس در مدنیت اوستایی صورت می گرفت . برعلاوه آیین زردشتی وامثال آن وجود داشت .منطق ارسطو، فلسفه، علم نجوم ، طب یونان نیز تدریس میشد .محل تعلیم آن زمان ، در دربار پادشاهان ،تفرجگا ها ، وعبادتگا ها بود .آیین بودیزم نیز در حصص شرقی افغانستان رواج داشت .واین سلسله تا ظهور دین اسلام دوام نمود .دین اسلام که مردم را به یکتا پرستی دعوت مینمود بجای تعلیم فلسفه قدیم ،منطق وعلم نجوم ، مردم را تشویق به فراگیری وتحصیل تفسیر ،حدیث ،فق ،صرف ونحو،ادب ،تاریخ عقاید فلسفه ماورا الطبیعه و طب می نمود .

با نشر دین مبین اسلام که در زمان خلیفه سوم در کشور ما عمومیت یافت ، مدارس ومساجد ، بهترین کانون تعلیمی در اطراف واکناف کشور محسوب می شد تعلیمات درمدارس ومساجدبصورت عمومی وخصوصی صورت میگرفت .کودکان ضمن خواندن دروس دینی مصروف خواندن کتاب های گوناگون میشدند یعنی مردم هر منطقه کتابی را به زبان مادری خویش نیز می آموختند واز آن چیزی برداشت میکردند .ساختن مساجد ومدارس که  اکثرا مصادف است به قرن چهارم ش ، آهسته آهسته در شهر های بزرگ ومنجمله در خراسان مدارس بزرگ وکتابخانه ها تاسیس گردید . واز دوره ساسانیان گرفته تا به دوره غزنویان ، سلجوقیان ، غوریان ،خوارزمشاهیان ، کورگانیان ، وهوتکیان همواره تعلیم وتربیت به شیوه مروجه آنزمان صورت می گرفت . وطن ما علما ، دانشمندان فیلسوفان ، نوابغ ، ادیبان وهزاران پیشوا وعالم را در دامان خود پرورانیده است که ذکر نام آنها در نوشته حاضر نمی گنجد خلاصتا به ذکر نام های سید جمال الدین افغان ، مولولانا جلال الدین محمد بلخی ، ابن سینای بلخی ،ابو ریحان البیرونی ، امام فخر رازی ، فردوسی ، انصاری، سنایی ، نظامی ، پیر روشان عبدالحمید مومند ، بیهقی ، ناصر خسرو بلخی ، بسنده میکنیم .

آنچه از داده های تاریخ بر می آید تا اواخر قرن نوزدهم میلادی افغانستان از نظر تعلیم وتربیت دارای یک نظام مشخص آموزشی نبود .این کار بصورت سنتی در مراکز فرهنگی آموزشی که میراث صد ها سال بود مانند مسجد ومکتب خانه ومنزل ، وعلمیه انجام میشد . تا اینکه امیر شیر علیخان که با سید جمال الدین افغان همزمان بود ورابطه خوب با سید داشت ، به همین گونه تحت تاثیر گفته ها وارشادات سید قرار داشت و بر بنیاد آن اقدامات فرهنگی را رویدست گرفت که تاثیر زیادی در تحولات آینده کشور بجاگذاشت . چنانچه اولین جریده در تاریخ کشور شمس النهار در زمان این امیر وبا اقدامات او شروع به نشر کرد .

در زمان امیر حبیب اله خان دوباب مکتب یکی عسکری در سال 1291 ق در کابل ودیگری ملکی  یعنی لیسه حبیبیه درسال 1282 ش درشهر کابل تاسیس گردید

زمانی که مکاتب رسمی در اواخر قرن 19در افغانستان تاسیس گردید تاثیرات خود را در کل کشور بجا گذاشت .

و آ نوقتی که امان اله خان در سال 1298  بقدرت رسید  در سال 1300همزمان 22 باب مکتب تنها در شهر کابل تاسیس گردید وبه تعداد 322 باب مکتب در سطح کل کشور اساس گذاشته شد که همزمان به آن، نخستین مکاتب  درولایت کاپیسا که اولین آن مکتب ابتداییه اشتر گرام ، مکتب دومی ، ابتدایه کا کا خیل محمود راقی وسومین آن ، مکتب ابتدایه گلبهار در مدرسه کلبهار تاسیس گردید .

واما ولایت کاپیسا در گذشته های دور ونزدیک ،  شخصیت ها ورجال برجسته ی را چون غازی میر مسجدی خان کوهستانی ، آخوند زاده ملا محمد غلام غلامی ، مولف جنگنامه دوران جنگ های اول ودم افغان وانگلیس ، محمد ربیع گلبهاری ، ملک الشعرای عصر اکبر شاه در هندوستان ، صاحبداد کوهستانی ، ملک الشعرای عصر عبدالرحمن خان همچنان عبدالکریم خان کوهستانی و نایب سالار عبدالرحیم خان را در دامان خود پرورانیده است .

  در ولایت کاپیسا برای نخستین بار مکتب ابتدایی در منطقه خمزرگر ولسوالی کوهستان در یک خانه ضبطی تاسیس گردید که بنام عزت یاد میشد .

شکی وجود ندارد که این نام به افتخار نام عزت شاه پسر امیر دلاور خان ، شاه در واز ، یا عزت اله ، یکی از نواده های  آن  شاه ، که در حدود دوصدو شصت سال قبل از ملک دروازبدخشان به کوهستان ولایت کاپیسا مهاجرت کرده بودند ارتباط داشته باشد .  اولین معلم آن فقیر احمد خان نام داشت . وپس از یک دوره رکود ، این مکتب در سال 1315 خورشیدی دوباره تاسیس گردید که نخستین استاد وموسس آن استاد عبدالله خان اشترگرامی بود . پس از تاسیس دوباره ، این مکتب بنام مکتب ابتداییه اشتر گرام یاد میشد  که به همین نام در سطح کشور مشهور گردید .

مکتب دومی ابتداییه محمود راقی ،در شرق ده با با علی در منزل پاینده خان با با که بنام مکتب کا کا خیل یاد میشد تاسیس گردید  .

سومین مکتب آندوره مکتب ابتدایی گلبهار بود . چندی بعد مکتب دهاتی جمالاقه در شهرک جمالاقه کوهستان ومکتب حافظ عبدالمجید در ولسوالی نجراب ومکتب ابتداییه غازی عثمان درولسوالی تگاب ولایت کاپیسا یکی پی دیگری تاسیس گردید.

علوم متداوله که بنام فارسی خوانی یاد میشد علاوه بر مسایل دینی ،جغرافیه تاریخ  ریاضیات ، حسن خط ، رسامی ،نقاشی ،بخش پروگرام مهم درسی آندوره را تشکیل می داد.

 مشعلداران معارف در ولایت کاپیسا به لحاظ قدامت کاری وپیشگامی در راه معارف سه دوره را در بر میگیرد.

دوره اول ـــ اساسگذاران معارف در ولایت کاپیسا .

دوره دوم ـــ نخستین دوره فارغ التحصیلان مکاتب ابتداییه اشترگرام ،محمودراقی وگلبهار .

دوره سوم ــــ فارغین مکاتب متوسطه  میر مسجدی خان ومحمود راقی .

طوریکه گفته آمدیم می پردازیم به معرفیء موسسین نخستین مکاتب ولایت کاپیسا .

دوره اول موسسین :   استاد فقیر احمد خان ، استاد عبدالغفار خان خمزرگری  استاد غلام بهاوالدین خان جمالاقه یی ،استاد عبدالله خان اشتر گرامی ، استاد غفوری دشتی وشاید یکی دوی دیگری که اسمای شان بدسترس نمیباشد .

دوره دوم : نخستین فارغ التحصیلان مکاتب ابتداییه اشتر گرام ، محمو دراقی  و

گلبهارکه پس از فراغت از تعلیمات دوره ابتدایی ، وانجام دوره تحصیلات در مکاتب عالی ملکی وعسکری ودارالمعلمین ها ی پغمان وکابل ، تعدادی  از آنها دوره تحصیلات عالی خویش را در پوهنتون کابل و تحصیلات دوره های ماستری ودکتورای شان را در کشور های پیشرفته جهان به اکمال رسانیدند . که خود به موقف های عالی دولتی رسیدند . آنها عبارت اند از استاد غلام علی آیین ، امیر محمد حسیب ، محمد یعقوب بریان ، محمد ظاهر عظیم ، گل محمد کوهستانی  قاضی غلام ایشان خمزر گری . شاه محمد رشاد هم از جمله شخصیت های بزرگ ونخبگانی بود که از دوره آموزش وتحصیلاتش سند مکملی به دسترس بنده قرار ندارد .

هم چنان تعدادی از تحصیل یافتگان این مرز وبوم  که دوره های مختلف تعلیمی وتحصیلی شان را در کابل وهم بیرون از کشوربه انجام رسانیده اند ، آنها عبارت اند از پوهاند دکتورعبدالرسول رهین ، استاد محمد کاظم خان ، شیر احمد فضلی استاد عزیز الرحمن شمال ،داکتر محمد نبی کوهستانی ،داکترمحمد ولی کوهستانی پوهنمل احمد فرید جبران نجرابی ، داکتر شمس القمر، انجنیر حبیب کوهستانی .

 فارغالتحصیلان مکتب  گلبهار سرمعلم  محمد امان  بعدها سناتور، محمد اسلام ، عبدالحکیم ،خیر محمد خان ،

از ده با با علی یا مکتب کا کا خیل، استاد  علی جان خان ، غلام سخی خان  رویین   محمد شریف خان ، استاد عبدالرحمن بچه مشاق ،استاد عبدالمجید خان ،استاد کریمداد خان ، سخی داد خان ، شیر احمد خان ، گل محمد خان ساقی ، استاد شیر جان خان ، استاد عبدالنبی خان ، استاد علاوالدین خان ، ،عبدالقاسم صافی و استاد عبدالرووف خان  .

فارغین دوره های اول ونخبگان  روشنگرا ازولسوالی نجراب عبدالحمید خان ، عبدالرحیم خان ، عبدالواسع خان عبدالرحیم خان افسر اردو ،آغاجان خان ، عبدالواحد فیضی ، انجنیر شاداد ، محمد ظاهر آشوب ،عبدالطیف خان ، ،محمد صابر خان .

 از ولسوالی تگاب ، استاد  سیف الملوک ،استاد عبدالحق ، استاد گلا جان واستاد عبدالحی .

 واما آنعده فارغین دوره اول مکتب اشتر گرام که پس از فراغت از تحصیلات دارالمعلمین کابل وپغمان وظایف مقدس معلمی را بر گزیدند عبارت اند از استاد سید محمد خان ،استاد سید احمد خان ،استاد محمد امین خان ،استاد نور احمد خان ، استاد عبدالغفور خان ، استاد عبدالروف خان، استاد عبدالجلیل خان ،استاد میر احمد خان ،استاد محمد ابراهیم خان ، استاد بسم الله خان ، استاد سردار خان ،استاد عبدالواحد خان ، استاد عبدالقیوم خان ،استاد عبدالودود خان ،استاد عبدالطیف خان ،استاد عبدالنبی خان ، استاد عبدالغنی خان استاد محمد یوسف خان ،استاد عبدالمجید خان ،استاد عبدالشکور خان ، استاد غلام محی الدین خان ، استاد محمد شریف خان

آنچه که توجه بیشترساکنین این مرزوبوم را بخود جلب میکند همانا خدمات فراموش ناشده همه استادان ومشعلداران علم ودانش بوده است. واما بگونه مثال در رابطه به شخصیت یکی ازین مشعلداران معارف مکثی کوتاه خواهیم داشت .

استاد سید محمد خان فرزند ملا فیض محمد خان از فارغین دوره اول مکتب عزت یا  اشترگرام ،زاد گاهش قریه کلا لان اشترگرام ومنزلش همجوارقلعه شخص آزاده ومحترم کرنیل قادر جان موقعیت دارد .استاد سید محمد خان پس از دوره تحصیل در دارالمعلمین ، ابتدا وظیفه معلمی وپس از آن در اثر لیاقت وکاردانی ی که داشت به حیث سر معلم مکتب ابتدایه اشتر گرام عز تقرر حاصل نمود . استاد سید محمد خان نی تنها یک استاد ویک مربی بود ، بلکه یک رهنما ،یک مبلغ شایسته وفرهیخته ، یک معلم وارسته ،یک مربی دانشمند ، یک استاد موفق ،یک تاریخدان ورزیده ، یک معلم  دلسوز ومهربان برای شاگردان مکتب ،یک انسان ترقی خواه مبارز راه حق وعدالت ، انسان با شهامت ودلیر مردی بود که در زمانش مکتب اشتر گرام به متوسطه ارتقا داده شد. در اثر سعی وتلاش خستگی ناپذیری این مرد تاریخ سویه شاگران در تمام مضامین به حد عالی رسیده بود . درمناطق کوهستان ، بگرام ، گلبهار ومحمود راقی  بخصوص در ولسوالی کوهستان تقریبا هیچ خانه ی نبود که یک یا دو نفر ازفرزندانش از تعالیم استاد بهره مند نشده باشند .ازتوجه عالمانه استاد بود که مکتب متوسطه اشتر گرام در رشته های مختلف از مسایل تعلیمی گرفته تا تربیتی دررقابت های آموزشی ومسابقه های سپورتی با لیسه عالی حبیبیه ولیسه  غازی در کابل وبا لیسه نعمان در پروان موفقیت چشمگیری داشت . استادانی که تیم کاریء این آموزشگاه تاریخی را تشکیل داده بودند هریک، استاد محمد انور خان ، استاد عطا محمد خان ،استاد محمد امین خان ،استاد عبدالجلیل خان ،استاد سید احمد خان ، استاد عبدالرزاق خان ، استاد میر احمد خان استاد غلام قادر خان ،استادمحمد ابراهیم خان ،استاد عبدالطیف خان ،غفوری صاحب ، استاد عبدالو دود خان ، مولانا نور محمد خان ،عصمت اله خان ، استاد عبدالقیوم خان ،استاد عبدالواحد خان ،استاد عبدالمجید خان وتعداد دیگر. البته ذکر کلمهء خان  یاد آور رسوم هما ندوره است که به مفهوم احترام در پسوند هرنام  علاوه میشده است .

استاد سید محمد خان برعلاوه بر موضوعات تعلیمی وتربیتی ، برمسایل تاریخی واوضاع سیاسی عصر خود توجه خاصی داشت ، چنانچه تجلیل از روز های تاریخی ملی وبین المللی ، تدویر کنفرانسها ومعرفی مکتب در سطح کشور وجلب توجه موسسه یونسکو بخاطر ارتقای ظرفیت های علمیء مکتب که در نتیجه خدمات ارزشمند استاد واستادان ، این مکتب  به مکتب جمعیت ارتقا داده شد ودرزمان همین دانشمند بود که تعدادی از استادان مکتب جهت باز دید بکشور فلیپین دعوت شدند همچنان هیئات یونسکو بریاست داکتر هالی از مکتب میر مسجدی خان بار ها بازدید بعمل آوردند ، استاد سید محمد خان فعالیت های معارف پرورانه خود را به مکتب میر مسجدی خان منحصر نساخته بود بلکه برای بسط وتوسعه معارف در سطح ولایت وکشور می اندیشید چنانچه تاسیس  دیگر مکاتب در گوشه وکنار ولایت کاپیسا ، تاسیس وارتقای مکتب نسوان اشترگرام وتدویر کنفرانس های مشترک  وعلمی دانش آموزان ذکورواناث از شهکاری های این استاد بزرگ بود . استاد سید محمد خان درمقام آمریت یک مکتب متوسطه ولی اصلا یک شخصیت دلسوز ، جسور وبی باک بخاطر توسعه صحن مکتب بمنظور ازدیاد اتاق های درسی وساختن میدان های سپورتی با وزرای معارف وقت دکتور علی احمد پوپل ، دکتور انس ، دکتور عبالقیوم وحاکم اعلی پروان سید غلام رسول خان ، دست وپنجه نرم کرد که در نتیجه آن  دکتور قیوم وسید غلام رسول مجبور شدند تا از مکتب دیدن کنند .پس از آن استاد سید محمد خان در اثر لیاقت وکار دانی ی که داشت ، ابتدا بحیث مدیر لیسه جمعیت بگرام وپس از آن بحیث مفتش معارف وسپس بحیث معاون اول ریاست تعلیم وتربیه ولایت کاپیسا عزتقرر حاصل نمود .

برخی از شاگردان ممتاز دوره مکتب متوسطه میر مسجدی خان عبارت بودند از عبدالحکیم ، قاری ، عمر جان ، بادامی ، سید مرزا ، سید رسول ، محمد نعیم ، عبدالرازق ، عبدالعلیم ، حبیب اله ، غلام رسول مدهوش ، سید باقر شاه ،علی محمد بورا ، فضل الدین ، غلام سر ور ،محمد حنیف  ، ساقی ، عادل ،عبدالرشید ، محمد عمر وبرادرش تیمور پسران سردار عبدالشکور خان  ریس باغات وسرسبزی فابریکه نساجی گلبهار ،برادر غازی امان اله خان وتعداد دیگری که اسمای شان دردسترس نمیباشد . یاد زندگان بخیر و روح رفتگان شاد .

یکی ازنخبگان دانش آموزمکتب متوسطه میر مسجدی خان ، استاد خلیل الله کوهستانی بود که در یک خانواده دهقان زاده ی واقع درقریه لطیف خیل ولسوالی کوهستان ولایت کاپیسا بدنیا آمد وپس از فراغت از دارالمعلمین کابل ودانشگاه علوم ، بحیث استاد در انستیتوت  مخابرات ایفای وظیفه می نمود. زنده یاد کوهستانی سمبول ترقی خواهی ،مهر ورزی ونماد عدالتخواهی بود . هرکسی که او را می شناخت مرهون وگرویده او میشد. بآنکه  موصوف تا به سطوح بالایی دولتی ارتقا یافت ولی آن موقف ها ی دولتی هرگز نمیتوانست با شخصیت عالمانه او برابری کند .

دوره سوم : پس از ارتقای مکتب ابتداییه اشتر گرام به متوسطه وتغیر نام مکتب از اشتر گرام به میر مسجدی ، تعدادی از فارغین  دوره های نیم دهه اول از مکتب متوسطه میر مسجدی خان کوهستانی ومکاتب گلبهار ومحمود راقی ، پس ازتحصیلات در دارالمعلمین کابل ویا مکاتب عالی دیگر وانجام دوره  تحصیلات عالی ، بوظایف مقدس معلمی آغاز بکار نمودند . از آن جمله استاد خلیل الله کوهستانی ،استاد مضرابشاه رویین سرمحقق عبدالصابر جنبش ، استاد عبدالرشید کوهستانی ، استاد عبدالمالک ، استاد محمد حیدر بابک ،استاد عبدالروف ، استاد عبدالصبور،استاد محمد ادریس دشتی ، استاد افضلی و دیگران .که بعد ها در راستای تحولات سیاسیء کشور ، اکثرا بوظایف جدید و در سطح وسیعی از صلاحیت ها ومسئولیت ها پرداختند .

هم چنان تعداد دیگری از فارغین  دوره های یاد شده از مکاتب متوسطه میر مسجدی خان ومحمود راقی که با انجام دوره تحصیلات در دارالمعلمین ودیگر مکاتب شهر کابل ، وظیفه  معلمی وماموریت  را برگزیدند عبارت بودند از میرصفی الله عصمتی ،عبدالوکیل فولاد ، محمد امان صخره ، علی محمد بورا ، غلام سرور ، فتاح موج ،  محمد محفوظ ، غلام مصطفی عبدالقدوس کارمند ،علام رسول ، فضل خدا ،عبدالمحمد ، خلیل خان ،  سید هاشم غریب یار ، سید پاچا، عبدالرحمن کوهستانی ، محمد یعقوب الکوزی ،  عبدالحفیظ بها ،خلیل اله مامور هوا شناسی .عبدالخلیل  ،سید پاچای صافی ،محمد عظیم مجاهد

عبدالجلیل مسکینیار ،عبدالواسع بولاغینی ، عبدالعلیم همدرد ، اسلام الدین انجنیر ،داکترگل علم ،محمد کبیر ، محمد سرور ، محمد آصف ، عبدالو کیل کوچی وغیره میباشند  .

فارغین پیشتاز مکاتب از ولسوالی های  نجراب وتگاب ـ  امراله سرحدی ،محمد اکرم صافی ،  شمس الحق  ،وزیر محمد پیکار ،محمد داود شبرنگ ، غلام حضرت پیکار ، شیر آغا مظاهر سمندرخان معلم ، منیر خان معلم وخان آغا خان معلم استاد غلام محی الدین خان ،غلام ربانی حساس ،غلام ربانی معلم ، وتعدادی دیگر.

بآنکه مکتب ابتدایه اشتر گرام به سویه متوسطه وپس از آن به سویه لیسه ارتقا کرد ولی مکتب ی بنام ابتداییه اشتر گرام در قلعه عبدالغنی خان اشتر گرامی موجود بود که بعد ها به این مکتب تعمیر جدید اعمار گردید . .

در فرجام باید گفت که جنگ سی ساله در افغانستان به دگر گونی های معارف درولایات افغانستان از آنجمله در ولایت کاپیسا نیز تاثیراتی منفی بجا گذاشته است. واما پس از رکود ناشی از دودهه جنگ در افغانستان بار دیگر معارف ولایت کاپیسا جان تازه بخود میگیرد . خلاصه کلام اینکه از زمان تاسیس نخستین مکتب در ولایت کاپیسا تا به اکنون  ده ها باب مکتب بسویه های ابتدایی ،متوسطه ولیسه اعم از ذکورواناث در سرتاسر ولایت کاپیسا تاسیس گردیده است . گذشته از آن دانشگاه یا پوهنتون البیرونی این کانون اکادمیک کشور، چون ستاره ی در آسمان فرهنگی کشور ما همچون  افقهای تابناک برفراز قله های هندو کش بیدار همواره می درخشد. این رسالت تاریخیء جوانان وطن است که در پرتو اندیشه وافکار بزرگان وعلمای کرام مشعل تابناک معارف را روشن  نگهداشته ودر گسترش آن با کاروان روشنگرانه بسوی قله های شامخ آرمانهای والای انسانی بشتابند و هرگونه پیچ وخمی های راه دور ودراز را با مبارزه آگاهانه پشت سر گذاشته راه را بسوی افقها ی تابناک بگشایند تا خورشید بر وطن ما  همیشه گرم بتابد .

مشعل روشنگران فروزان باد .   

 

ما زنده به عشقیم و نمیریم هر گز

چون مشعل  عشق است فروغ دل ما

فردا که از آن  بذر کند   نسل  جوان

شاداب  شود  وطن  زآب  و گل  ما

 






June 9th, 2013


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
علمي و معلوماتي